Читать онлайн Чалавек з брыльянтавым сэрцам бесплатно

I

Зазваніў, а дакладней, забэкаў тэлефон. Сёння ён падрабляў голас маладога баранчыка, у якога толькі што прарэзаліся рожкі. Гай Дубровіч узяў трубку.

– Спадар Гай, – прыглушана сказалі на тым канцы, – табе тэлефануе Радзівіл Сіротка. Які ў цябе крывяны ціск і што ты бачыў у апошнім сне?

Такой была форма вітання на 223 годзе Вялікай Эры Плюралізму – замест «добры дзень», або «добрай раніцы» адразу ж цікавіліся крывяным ціскам і апошнім сном суразмоўніка.

«Хто такі гэты Радзівіл Сіротка? – напружыў памяць Гай Дубровіч. – З Індаэўрапейскага тэлебачання? З Лігі барацьбы супраць мутантаў? А можа, сусед па 7-й верталётнай пляцоўцы?

Можна было націснуць зялёную кнопку на слухаўцы і адразу ж убачыць твар таго, хто званіў, але не хацелася гэта рабіць. У жыцці і ў прыродзе амаль не засталося таямніцаў, няхай жа будзе хоць гэта, мікраскапічная.

Ціск сто дваццаць пяць на восемдзесят чатыры. У апошнім сне бачыў, як цалаваўся са сваёй колішняй аднакласніцай, – прыглушыў голас Гай Дубровіч і азірнуўся – ці няма побач жонкі: – Які ў цябе крывяны ціск і што ты бачыў у апошнім сне?

Сто пяцьдзесят тры на дзевяноста шэсць, – паныла адказала слухаўка. – А ў сваім апошнім сне я, прабач, спадар Гай, бачыў, прабач зноў, цябе і ў вельмі недарэчнай, вельмі цьмянай сітуацыі.

«Што ён вярзе? – здзівіўся Гай Дубровіч. – Я яго зусім не ведаю, не магу ўспомніць, што гэта за чалавек, а ён, бачыце, сніць аба мне, тэлефануе мне. Але ж у сны прыходзіць толькі тое, аб чым думаеш, або некалі думаў».

Тут Гай Дубровіч зноў палахліва азірнуўся, ды жонкі ў пакоі не было. Хоць на 223 годзе Вялікай Эры Плюралізму рэўнасць на Ўсеіндаэўрапейскім рэферэндуме прызнана і зацверджана станоўчай эмоцыяй, з жонкаю на такую тэму лепш не заводзіць гаворку. Жаночы гнеў часам бывае мацней за Ўсеіндаэўрапейскі рэферэндум, жанчыны, як казаў яшчэ бацька Гая Бор Дубровіч, менш плюралістычныя.

– Дык цьмяна я цябе бачыў, невыразна, але ў даволі рызыкоўнай, даволі небяспечнай сітуацыі, – бубніла між тым тэлефонная трубка.

Гай Дубровіч аж ціхенька скрыгатнуў зубамі. Адкуль узяўся гэты гаварун, гэты кат-заплечнік? Так добра пачынаўся дзень, і вось недарэчны званок… Маці Гая Пушча Дубровіч некалі казала: «Маўчы, а то язык іголкаю накалю». Узяць бы зараз доўгую вострую іголку, прыпаліць яе на полымі, ды…

– Што ж ты бачыў аба мне? – амаль крыкнуў Гай.

– Бачыў, што на рагу Зялёнай і Сіняй вуліц цябе, спадар Гай, пераехаў электрамабіль. І ты разваліўся, прабач, на тры часткі. У цябе чамусьці была не чырвоная, а жоўтая кроў. Жоўтая, як кветка лотаці, што расце ў Апошнім Балоце. Ты яшчэ паспеў войкнуць, і ўсё…

– Чаму ж я разваліўся менавіта на тры часткі? – толькі і прамовіў агаломшаны Гай Дубровіч.

– А гэтак цябе пераехалі. Вось я і пазваніў табе, каб, як ісцінны грамадзянін Індаэўрапейскай Канфедэрацыі, папярэдзіць: тыдзень не выходзь з дому, не пачынай новых спраў, не пі віно і снежную ваду з памірскіх ледавікоў. Адным словам, асцерагайся. Ты ж ведаеш, што пасля такога Сну (Радзівіл Сіротка зрабіў націск на слове «такога», і тэлефон паўтарыў гэта слова двойчы) можа, калі не асцерагацца, прыйсці Вялікі Жах. А Вялікі Жах прыходзіць уначы.

Выгукнуўшы: «Жывуць Сонца і Кісларод!» (так, па традыцыі, заканчвалі свае прамовы людзі Вялікай Эры Плюралізму), Радзівіл паклаў трубку. А Гай Дубровіч застыў у глыбокім одуме. Зрабілася так тужліва, так няўтульна на душы, хоць у мяшок завяжыся. Ён узняўся з крэсла, падышоў да хатняй электроннай энцыклапедыі, якая мясцілася на ярка-чырвонай насценнай панелі. Адшукаў кнопку з надпісам «эмоцыі», націснуў. Адразу на панелі ўспыхнуў невялікі срабрысты экран, ланцужком пабеглі словы «радасць», «гнеў», «здзіўленне», «гордасць», «крыўда»… На слове «жах» ланцужок спыніўся. Гай Дубровіч ціскануў кнопку два разы, і экран перарэзаў чорны надпіс «вялікі жах». Потым ён размыўся, экран зрабіўся зялёным – энцыклапедыя пачала тлумачыць слова «жах». У адно імгненне перад прыціхлым Гаем Дубровічам пранесліся аскаленыя чарапы, агідныя, шэрыя ад часу шкілеты, гіганцкія шматлапыя павукі з вогненна-чырвонымі вачыма, падзямеллі-катавальні, дзе на плячах і галовах вязняў густа варушыліся, мярзотна пішчалі тлустыя пацукі. Гай аж уздрыгнуў, а на экране ўжо быў эшафот, зрублены са смольных сасновых дошак, стаяла плаха з уваткнутай у яе сякераю. Жоўтатвары змардаваны чалавек у чорным балахоне горбіўся каля яе на каленях, а кат чытаў яму каралеўскі ўказ. Словы, як пякучыя іголкі, лезлі ў вушы: «Паколькі вы, сэр Рэлі, прызнаны вінаватым у кашчуннай здрадзе нашаму каралю Якаву Першаму, вас даставяць назад у турму, дзе вы будзеце знаходзіцца да дня пакарання. Адтуль вас павязуць у павозцы па вуліцы да месца страты, дзе павесяць, але яшчэ жывога дастануць з пятлі, аголяць цела, вырвуць сэрца, кішкі, палавыя органы і спаляць іх на агні на вашых вачах. Затым вашу галаву аддзеляць ад цела, якое расчленяць на чатыры часткі, каб прынесці задавальненне каралю. Ды даруе Бог вашу душу. Лондан. У год ад увасаблення Хрыстовага 1603-ці».

Гай Дубровіч, як амаль усе людзі Вялікай Эры Плюралізму, быў добрасардэчны, чуллівы, і таму ён хуценька выключыў энцыклапедыю і зноў пачаў ламаць галаву: думаць – хто ж званіў яму. Мяркуючы па прозвішчу – Радзівіл Сіротка – нехта з тых, хто помніць, ведае і любіць беларускую гісторыю. Такіх людзей цяпер нямала, не тое што раней. Ведаць свой радавод да дзесятага калена павінен кожны грамадзянін Індаэўрапейскай Канфедэрацыі. Тое ж самае і ў Арабскай Канфедэрацыі, і ў Кітайскай. Можна пазваніць у Бюро «Усё аб усіх», і праз лічаныя хвіліны будзеш ведаць, колькі ў гэтага Радзівіла Сіроткі радзімак на скуры. Але правілы Штодзённага Этыкету не дазваляюць рабіць такое. Ніхто не мае права парушаць Таямніцу Чалавечай Душы. Толькі следчыя ў час аварый і катастроф могуць (і то на нейкае імгненне) зазірнуць у святая святых. А катастроф і аварый на Зямлі хапае. Яшчэ непадуладны людзям землятрусы вышэй сямі балаў, маланкі, метэарыты. Са смерчамі ж навучыліся змагацца – гарматным стрэлам адсякаецца ад мацярынскага воблака хобат смерчу, і дзікая сіла стыхіі праліваецца хвосткім, але нястрашным дажджом.

Трыццаціпяцігадовы Гай Дубровіч, сухарлявы шатэн з шэрымі вачамі, быў супрацоўнікам Славянскай секцыі Індаэўрапейскага аддзелу Сусветнага інстытута гісторыі планеты Зямля. Дарэчы, пяцьдзесят гадоў таму назад успыхнула вельмі вострая спрэчка паміж «акіяністамі» і «зямлянамі». «Акіяністы» (іх падтрымалі Саюз ахвяр мора, Ліга імя капітана Нема, Асацыяцыя аквалангістаў і вадалазаў) запатрабавалі, каб планета называлася Акіянам, а не Зямлёю, бо аж 71 працэнт яе пакрыты вадой. Справа скончылася Вялікім Рэферэндумам. З нязначнай перавагай перамаглі «зямляне». Іхні лідэр Джон Сілмэн сказаў: «Калі вада даходзіць да барады, усе пачынаюць плаваць, але толькі зямная цвердзь навечна захоўвае чалавечыя сляды, вада ж не пакідае на сабе слядоў. Дык уславім Зямлю!»

Дубровіч заўсёды быў сярод «зямлян», бо перакананы, што ні мора, няхай самае прыгожае і багатае, ні Далёкі Космас, наскрозь прастрэлены трасамі зоркалётаў, не заменяць чалавеку Зямлю. Ёсць на дне Балтыкі падводны горад Светавід, названы ў гонар вярхоўнага бога паморскіх славян. Дык вось жыхары ягоныя кожную нядзелю разам з дзецьмі выходзяць на паверхню і, укленчыўшы, цалуюць траву і ўзбярэжны пясок. І выносяць з-пад вады ўрны з попелам-прахам сваіх памерлых дзядоў.

Як прафесійны гісторык Гай Дубровіч з прагнасцю чытаў кнігі сваіх калег, напісаныя яшчэ да Вялікай Эры Плюралізму. Усе яны – і манархісты, і рэспубліканцы, і лібералы верылі, што чалавецтва знаходзіцца толькі на самым пачатку вялікай, можа, нават бясконцай дарогі, што шчасце – наперадзе, як ранішняя зорка на ружовым небасхіле. Асабліва верылі ў гэта камуністы, без аніякіх сумненняў, самаахвярна, з фанатызмам. Яны не азіраліся назад, усё не было часу, а не павярнуўшы галавы, не ўбачыш, бо ў чалавека няма вачэй на патыліцы. Так і беглі праз дзесяцігоддзі, не тое што назад, пад ногі не паспявалі глянуць, не маглі ўразумець, па чым бягуць – па кветках? па касцях? Формула існавання была такая: «Рух – усё, мэта – нішто». Ды горкае расчараванне чакала ўсіх гэтых бегуноў. Тыцнуліся носам і губамі ў сцяну, крывёй заліліся.

Вялікая Эра Плюралізму ўлічыла памылкі папярэднікаў. Нездарма на франтоне Дома Народаў, які пабудаваны ў цэнтры Планеты на афрыканскім экватары, велізарнымі літарамі напісана: «Заўтра пачынаецца ўчора». Людзі быццам ачомаліся ад эйфарычнага сну. І з яркай выразнасцю ўсе раптам убачылі (прычым убачылі менавіта ўсе, а не толькі навукоўцы), што старадаўнім народам гісторыя здавалася не прагрэсам, а рэгрэсам. Чатыры вякі ўпаміналіся ў міфах тых народаў: залаты, срэбны, медны, жалезны. Дык вось залаты век быў не наперадзе, а ззаду. Быццам перавярнулася егіпецкая сівая піраміда і цяжкой падэшвай уторкнулася ў неба.

Чытаючы старыя манускрыпты, не са здзіўленнем, а з ціхім шкадаваннем адзначаў Гай Дубровіч усемагутную веру сваіх далёкіх папярэднікаў у несакрушальную бязмежную сілу тэхнікі і навукі. Людзі калісьці марылі аб птушыных крылах і змайстравалі самалёт, а потым ракету і зоркалёт. Людзі навучыліся глядзець праз метал і камень, пасяліліся на акіянскім дне, перамаглі рак, пачалі ажыўляць мёртвых (праўда, толькі дзяцей), нарабілі камп'ютэраў, акружылі сябе полчышчамі паслухмяных звышпрацавітых робатаў, накіравалі космадэсантнікаў на Марс і Венеру. Але ўсяго гэтага ім было мала. Людзям здавалася, што яшчэ адзін крок, адно кароткае, як узмах веек, імгненне – і рухнуць сцены апошніх, такіх зманлівых таямніц, рассыплюцца на каменьчыкі гранітныя горныя хрыбты, знікнуць інерцыя, вага, можна будзе лёгка і крылата пайсці па вадзе, па самым лютым агні; можна растапырыць пальцы рукі, з усяго маху ўдарыць імі ў камень – і пальцы не зломяцца, а ўвойдуць у яго, нібы ў масла. І вернікі, і закаранелыя атэісты адчулі сябе (спачатку толькі ўва сне і ў наркатычных мроях) калі не багамі, дык двайнікамі багоў, і ўжо не адзін прымерваўся, шукаў пункт апоры, каб перавярнуць Зямлю. Але буйны метэарыт, што нечакана для Касмічнай варты прыляцеў, упаў з хмарыстага неба і разбіў, нібы курынае яйка, ядзерны рэактар на поўдні Афрыкі, напалохаў усіх, дакладней кажучы, амаль усіх. Адразу 26 красавіка кожнага года (незагойны дзень Чарнобыльскага выбуху) было аб'яўлена Днём Вогнішча і Лучыны. Па ўсёй планеце, у гарадах і вёсках, на вуліцах і ў кватэрах, замест электрычнасці запалалі лучына і вогнішчы. Чалавецтва, як бы спатыкнуўшыся, прыпынілася.

Лозунгу «Назад – у пячоры!», вядома, не было, але Партыя Новых Лудзітаў каменнымі сякерамі на дробныя кавалачкі разбіла каля Дома Народаў звышдакладны станок-робат. Адбылося некалькі жорсткіх сутычак з робатамі, прычым з абодвух бакоў выкарыстоўваліся агнямёты. Затым у Германіі ўспыхнула Першае паўстанне робатаў. Яго кіраўнік робат Х-29342 назваў сябе Спартаком і загадаў усіх інжынераў і тэхнікаў, што апынуліся ў руках паўстанцаў, распяць на металічных крыжах. Ледзьве ўдалося пранікнуць у лагер мяцежнікаў і абясточыць усіх. Тады ж Вялікі Рэферэндум прыняў амаль адзінагалосную пастанову, якую дасціпныя журналісты ахрысцілі Сінім Тормазам. Гэты Сіні (ад колеру дыму лучын і вогнішчаў) Тормаз уводзіў на ўсёй планеце Трохгодкі Навуковых Адкрыццяў. Згодна пастановы, грамадскі час дзяліўся на трохгодкі, на працягу якіх навуковыя інстытуты, вучоныя, даследчыкі, рацыяналізатары (былі і такія), вядома ж, працавалі, але не мелі права абнародаваць свае адкрыцці, абавязаны былі трымаць іх пад сакрэтам. Толькі ў апошнім снежні трохгодкі ім дазвалялася праз часопісы і газеты, праз радыё і тэлебачанне азнаёміць насельніцтва планеты з трыма самымі значнымі, на іх погляд, адкрыццямі. «Мазгавікоў» (так у прастамоўі называлі вучоных) гэта вельмі крыўдзіла і прыгнечвала. На пачатку першай трохгодкі семнаццаць вучоных (сярод якіх было пяць жанчын) у знак пратэсту пакончылі жыццё самагубствам. З вялікімі ўрачыстасцямі іх пахавала ўся планета, але трохгодак не адмянілі. Сіні Тормаз падтрымалі 83 працэнты дарослых зямлян: усе фермеры і біёлагі, амаль усе паэты і шахцёры, большасць аўтамабілістаў, верталётчыкаў, хімікаў… Толькі Саюз космадэсантнікаў, Ліга барацьбы супраць мутантаў і Аб'яднанне беласкурых прастытутак не згадзіліся з вынікамі Вялікага Рэферэндуму ды вымушаны былі падпарадкавацца Ўсепланетнай Дысцыпліне.

– На дзвярах хатняй бібліятэкі, у якой у глыбокім одуме і разгубленасці гартаў «Усеагульную Гісторыю Чалавецтва» Гай Дубровіч, раптам успыхнуў ярка-жоўты кружок – нехта прасіў дазволу ўвайсці.

– Уваходзьце, – сказаў Дубровіч.

І адразу на дзвярах загарэўся кружок зялёнага колеру.

У бібліятэку рашуча ўвайшла ягоная жонка Бярозка Дубровіч, прыгожая, смуглявая. Учора, як помніцца, яна была ў адзенні ангельскай лэдзі віктарыянскай эпохі, сёння ж перад Дубровічам стаяла антычная афінянка – у белай падоўжанай туніцы, з бліскучым, ці не срэбным, вяночкам на чорных валасах.

– Які ў цябе крывяны ціск і што ты бачыў у апошнім сне, Адзіны? – прывітала яна мужа, пяшчотна пацалаваўшы яго ў скроню.

Вялікая Эра Плюралізму (або ВЭП, як любілі гаварыць сябры Гая Дубровіча – маладыя энергічныя фізікі) зрабіла адносіны паміж мужчынам і жанчынай больш гнуткімі, болып рухомымі і нестандартнымі. Той, хто хацеў, меў адну жонку і адпаведна аднаго мужа. Такіх сем'яў (прынамсі, у Індаэўрапейскай Канфедэрацыі) была большасць. Але меліся і так званыя пашыраныя сем'і, дзе разам, у шчасці і ў поўнай згодзе, жылі тры мужчыны і тры жанчыны. Мужы і жонкі ў пашыраных сем'ях звярталіся адно да аднаго са словамі: «Каханая», «Каханы». Гай Дубровіч і Бярозка Дубровіч былі адналюбамі, вось чаму Бярозка сказала, пяшчотна і мілагучна: «Адзіны».

Гай пацалаваў жонку. Яна ўважліва паглядзела на яго, пацёрлася шчакой аб ягоны плячук, потым твар спахмурнеў.

– Ведаеш, Гай, не вельмі добрыя навіны…

– Зноў нехта бачыў мяне ў ідыёцкім сне? – не даў ёй дагаварыць Гай.

– Так. Тэлефанавала Вера Хрысцінюк… Голас у Бярозкі быў нясмелы, прыдаўлены.

– І што ж?

– Казала, што прыснілася ёй ядзерная катастрофа. Казала, што ўсе мы паспелі забегчы ў сховішча, нават таўстун Каласоўскі, а ты чамусьці не ўскочыў за бранірованыя дзверы. Не змог. І разам з табой там, пад ядзерным выбухам, застаўся ксёндз Баляслаў.

– Ксёндз? – здзівіўся Дубровіч.

– Але. Ксяндза цяжка параніла. Нейкая цяжкая стальная бэлька ўпала на грудзі. Ён сваёй крывёю намаляваў на зямлі крыж, пацалаваў яго і памёр. А ты… Вера Хрысцінюк бачыла, як ты стаў на калені, горка плакаў і прасіў, каб цябе ўпусцілі ў бамбасховішча. Ды ніхто не адчыніў дзверы. А ты ўсё стаяў на каленях і прасіў, прасіў…

– Перастань, – рэзка сказаў Гай Дубровіч. – Ты ж бачыш, што мне непрыемна слухаць.

– Прабач, Адзіны, – пачырванела Бярозка. – Я не хацела… Але ж такі сон… Прашу цябе – будзь асцярожны… Пастарайся гэтымі днямі нікуды не выходзіць з дому, пасядзі над сваімі рукапісамі, пагуляй з Чарлі ў шахматы…

Чарлі быў хатнім робатам Дубровічаў – вялікае металічнае цела, чырвоныя пранізлівыя вочы, хрыплы, як прастуджаны, голас.

– Гуляць з гэтай бляшанкай? – Гай крыва ўсміхнуўся.

– Робата мы маем права замяніць толькі праз чатыры месяцы, – напомніла Бярозка, радуючыся, што размова аддаляецца ад злашчаснага сну.

Ды, відно па ўсім, у галаве ў Гая моцна засела навіна, прынесеная жонкай. Ён пстрыкнуў пальцамі, што рабіў у хвіліны душэўнага ўзрушэння, спытаў:

– Скажы, Адзіная, а які я быў там, за дзвярыма сховішча?

– Як – які? – не зразумела Бярозка.

– Ну, твая дарагая сябровачка Хрысцінюк, вядома ж, не прамінула ўбачыць у сваім ідыёцкім сне, што я стаяў на каленях, ліў слёзы, як бабёр. І, пэўна ж, кулакамі грукаў у бранірованыя дзверы. І густы дым наплываў… І ўся зямля гарэла… І ў мяне была скрыўленая ад жаху фізіяномія… Чарлі ў параўнанні са мной здаўся б пераможцам усепланетнага конкурсу прыгажуноў.

– Не трэба, – ціха папрасіла Бярозка.

– Але ж я павінен быў быць там голы, – не пачуў яе Гай. – Разумееш? На мне б спаліла ўсё адзенне, да апошняй ніткі… Усе валасы… Разумееш? І зямлю б вакол мяне выпаліла ўшчэнт… Голы чалавек на голай зямлі! Здорава! Чым не апакаліпсіс?

– Навошта толькі я табе сказала? – сумна ўздыхнула жонка.

– А ты абавязана была сказаць. Хіба ты забылася пра восьмае правіла Штодзённага Этыкету? «Зрабі ўсё магчымае і, калі можаш, немагчымае, каб пазбавіць свайго бліжняга і кожнага жыхара планеты ад няшчасця, ад трывогі і дэпрэсіі, ад суму». Ты, Адзіная, зрабіла абсалютна правільна, – Гай пацалаваў жонку ў шчаку. – Значыць, да мяне можа прыйсці Вялікі Жах, а ён прыходзіць толькі ўначы. Так-так… І нічога не кажы, ты ж ведаеш… Ён можа прыйсці. А я і думаю – чаму гэта сёння раніцой, калі я толькі прачнуўся і яшчэ ляжаў у ложку, мне проста на твар упаў чорны павук? Ясна – Вялікі Жах папярэджвае.

– Павук? – пабялела жонка. – Якое мярзоцце! А куды ж глядзіць Чарлі? Ён жа, як кожны хатні робат, абавязаны прыбіраць кватэру. Абібок! Зноў, пэўна, у шахматы пачаў гуляць з суседскімі робатамі. Вось не дам яму пахучай змазкі цэлы месяц, хай паскрыгоча нязмазанымі шарнірамі.

– Змазку трэба даць, – спалохаўся Гай, успомніўшы непрыемны рэзкі скрыгат, які ляцеў ва ўсе бакі ад вялізнага робата, калі канчалася, высыхала змазка.

– Я ўсё роўна паскарджуся на яго ва Ўпраўленне Хатніх Робатаў, – цвёрда прамовіла Бярозка. – Няхай нават яго ад нас забяруць. Чатыры месяцы здолеем абысціся і без робата. Але дамовімся, Адзіны, што гэтыя дні мы будзем толькі дома. Добра? Жыві, як калісьці казалі нашы продкі, дамаседна.

Яе вочы глядзелі на Гая з каханнем, з цеплынёй і праніклівасцю. Яе вочы, здавалася, хацелі нырнуць у самую глыбіню ягоных вачэй. Шаснаццаць год прайшло, як яны ўзялі шлюб, як цела ад цела агнём занялося, а Гай Дубровіч і сёння ў час кароткіх ці доўгіх разлук (а ён часта ездзіў і лётаў у навуковыя камандзіроўкі) з трапятаннем, быццам зялёны юнак, чакаў сустрэчы з жонкай. Бярозка таксама кахала яго, і ў іх нарадзіўся сын Клён, Клён Дубровіч.

Тут самы час даць адно тлумачэнне. Вялікая Эра Плюралізму вызваліла людзей духоўна, Чалавек мог рабіць усё, што лічыў патрэбным, чалавечным, што не ўціскала волю суседа або цэлай грамады. Такое, вядома, далося няпроста, бо ў геннай памяці зямлян заставаліся не толькі любоў, спагада, але і нянавісць, зло, прага чужых слёз і крыві. З экстрэмістамі-забойцамі, напрыклад, чалавецтва развіталася жорстка, хоць і згодна іхняму пажаданню – у адноўленым Калізеі ў Рыме некалькі дзён ішлі гладыятарскія баі. Тыя, каму нецікава было жыць на мірнай планеце, нецікава было паміраць сваёй смерцю, выйшлі на арэну. Іхнімі праціўнікамі былі мутанты, гіганцкія ваўкі і сабакі, што пладзіліся непадалёку ад Чарнобыльскага саркафага. Дык вось адной з праяў духоўнага вызвалення была магчымасць кожнага, хто пажадае абраць сабе і сваім нашчадкам новае імя і прозвішча. Не ўсе зрабілі такое, але Гаеў прапрапрадзед, які жыў і працаваў у лесе, назваўся Дубровічам і імя адпаведна прыдумаў «лясное» – Ясень. З таго часу і вядуцца імёны Гай, Пушча, Бярозка, Шыпшына, Клён. Праўда, разам з гэтым кожнае немаўля роду Дубровічаў атрымлівае і хрысціянскае імя.

– Не, Адзіная, – сказаў Гай жонцы, – хавацца я не буду. Кожны мужчына павінен аднойчы сустрэцца з Вялікім Жахам. Калі яны мяне там, – ён тыцнуў пальцам угору, – прыкмецілі, заўважылі, вылучылі з мільярдаў зямлян, значыць, надышла мая чарга. І тут ужо нічога не паробіш. Зарыйся хоць на марское дно – знойдуць… Галоўнае, ты не хвалюйся. Усё, як і заўсёды, будзе добра.

– Што ж ты думаеш рабіць? – спытала Бярозка ціхім голасам, і твар у яе задрыжаў.

– Паеду на верталётную пляцоўку. Адтуль палячу ў Дом Пераўтварэнняў.

– І кім ты хочаш стаць, Адзіны?

– Зраблюся пчалой. Я так даўно не быў на сапраўдным лузе, не бачыў кветак.

– Зайздрошчу табе, – уздыхнула Бярозка. – Убачыш луг, матылькоў, стракоз, расу на траве… Я б таксама паляцела, але на гэты год, на жаль, ужо не маю права на пераўтварэнні – шэсць разоў пераўтваралася. Ніколі не адгадаеш, кім я была апошні раз. Ну паспрабуй адгадаць.

– Вавёркай, – пацалаваў яе Гай.

– А вось і не. Зязюляй, – усміхнулася Бярозка. – Так добра было кукаваць, седзячы на галінцы. Галінку вецер калыша, хмары бягуць над лесам, а я – «ку-ку» ды «ку-ку»…

– Не падкінула яечка ў чужое гняздо? – хітра прыжмурыўся Гай.

– Я ў цябе добрая зязюля, выхаваная, – прылашчылася да яго жонка і адразу ж спахмурнела. – Глядзі, не забывай, Адзіны, што Вялікі Жах прыходзіць уначы.

– Не бойся, я ўсё помню, – пацалаваў жонку Гай. – З сабой я бяру Ўзмацняльнік Волі. Вярнуся праз тры дні. Так што не сумуй без мяне. І скажы Клёну, каб налёг на старагрэцкую мову. А то не вазьму з сабой у падарожжа на Астэроід.

II

Гай з невялікім сакваяжам у руцэ выйшаў з дома. Дзень быў цёплы, трохі цемнаваты ад хмар. Але хмары па небе плылі нястрашныя, бязгромныя. Каля помніка Пераможцу Рака доктару Джэксану-Размысловічу натоўпіўся народ. Людзі, як звычайна, клалі да помніка букецікі кветак, дзіцячыя цацкі, рознакаляровую гальку – славуты доктар у свой час, калі ўдавалася вырвацца ў адпачынак, любіў ездзіць па марскіх узбярэжжах і збіраць прыгожыя каменьчыкі. Помнік быў яркага жоўта-залатога колеру, але, вядома, не з золата яго зрабілі, а з лёгкага, вельмі трывалага сплаву. У кожным Цэнтры Тэрыторыі (Індаэўрапейская Канфедэрацыя, як і ўсе іншыя, была падзелена на Тэрыторыі) на самым людным месцы абавязкова стаялі два помнікі – помнік доктару Джэксану-Размысловічу і помнік Плюралізму. Гай Дубровіч з хваляваннем глядзеў на іх. Асабліва прыгожы быў помнік Плюралізму. Проста з зямлі, нібы дубовы ствол, вырастала чорная гранітная калона, на якой вялікімі белымі літарамі было напісана: «Дзе ёсць страх, там няма праўды». Калона, чым болей уверх, завастралася і на самым сваім версе распускалася срабрыстай кветкай-пляцоўкай з сямю пялёсткамі. На пялёстках стаялі выявы Хрыста, Магамета, Іеговы, Буды, Дзевы-Атэісткі і Сівога Паганца. Сёмы пялёстак быў незаняты, вольны, у думках кожны землянін, калі, вядома, жадаў, мог узнесціся туды. Яшчэ болей прастарнейшая кветка-пляцоўка мелася трохі знізу верхняй кветкі. На ёй шчыльна месціліся бюсты знаных людзей. Платон, Гарыбальдзі, Напалеон, Ленін, Лютэр, Канфуцый, Жанна д'Арк, Махно, Рузвельт, Лех Валенса, Бісмарк, Бальзак, Троцкі… Каго тут толькі не было! Кожны грамадзянін меў права, папярэдне патэлефанаваўшы ў Дом Народаў, выставіць на срабрыстую кветку невялічкі бюст таго чалавека, якога ён лічыў сваім ідэалам. Цэлыя тры дні (немалы тэрмін, бо жадаючых набіралася мноства!) стаяў бюст на кветцы. Праўда, меўся спіс людзей, чые імёны былі занесены на Чорныя Скрыжалі Чалавецтва і якіх забаранялася ўслаўляць. Гай Дубровіч падумаў, што, вярнуўшыся з Дома Пераўтварэнняў, абавязкова ўславіць Францыска Скарыну.

Да 7-й верталётнай пляцоўкі было ад сілы хвілін дваццаць дарогі. Звычайна Гай хадзіў туды пешшу, хоць амаль па ўсіх вуліцах шпарка беглі тратуары-транспарцёры. Ён ішоў па рознакаляровым асфальце, на якім былі, як жывыя, намаляваны кветкі, зялёныя сцябліны, сінія стракозы, і сумаваў, што даўнавата не быў на сапраўдным лузе, дзе мяккая зямля ўгінаецца пад чалавекам і раса залівае ногі. Навокал весела стаялі двух-трохпавярховыя будыначкі, з абавязковым садам каля ўвахода, з салярыямі і тэлескопамі на дахах. «Праз паўгадзіны я зраблюся пчалой», – думаў Гай, Раптам проста перад ім, літаральна ў кроку ад яго, абваліўся, гучна пляснуўся на асфальт балкон са старэнькага чырванасценнага дамка. Некалькі такіх дамкоў захавалі як архітэктурныя помнікі даплюралістычнага часу. Ветрам, асколкамі тынкоўкі рэзка ўдарыла па грудзях і шчоках. Гай, нібы заяц, сігануў назад. Усё ў ім затраслося – Вялікі Жах папярэджвае! Вялікі Жах нячутна ідзе, цікуе побач! Хоць многія, хто з ім ні сустракаўся, не вераць у яго існаванне, ён прысутнічае на планеце, пранікаючы ў самыя патаемныя куточкі жыцця.

– Вітаю спадара Дубровіча! Які ў цябе крывяны ціск і што ты бачыў у апошнім сне? – прагучаў, як збавенне, бадзёры вясёлы голас. Поруч з Гаем стаяў ягоны калі не сябра, то добры знаёмец рэжысёр Індаэўрапейскага тэлебачання Навум Масейкін. Масляніста-чорныя жвавыя вочы іскрыліся заўсёдным смехам.

– Адкуль ты ўзяўся, Навум? – узбуджана выдыхнуў Гай. Зараз ён быў рады кожнай жывой душы.

– У ваўка сто дарог, у паляўнічага толькі адна, – адказаў Масейкін. – З учарашняга шукаю цябе. Хачу, каб ты прыняў удзел у планетарным дыспуце гісторыкаў на тэму «Галоўная падзея дваццатага стагоддзя».

– Галоўная падзея? – пазіраючы то на Масейкіна, то на рэшткі цаглянага балкона каля сваіх ног, млява перапытаў Гай. – Вечна ты, Навум, выдумляеш нейкія дыспуты. Тут балконы валяцца на галаву, а ты… Лічу, што галоўным у дваццатым стагоддзі быў першы адкрыты кантакт зямлян з камандзірам Лятаючай талеркі Бурдзугаларафам. Здарылася гэта, дай Бог памяць, у адна тысяча дзевяцьсот дзевяноста дзевятым годзе, усяго за чатыры дні да трэцяга тысячагоддзя хрысціянскай эры.

– А Вялікая Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Расеі?

– Сацыяльны эксперымент. Спроба зрабіць рэзкі скачок з адной цывілізацыі ў другую. Гэта тое самае, каб ты, дарагі Навум, у час палёту захацеў пераскочыць з кабіны аднаго рэактыўнага звышгукавога самалёта ў другі.

– Значыць, ты не будзеш удзельнічаць у маім тэледыспуце? – наморшчыўся, спахмурнеў Масейкін.

– Чаму ж? З радасцю. Але спачатку паглядзі на тое, што некалькі імгненняў назад было старадаўнім, добра змураваным, скляпаным з тоўстай металічнай арматуры і трывалай цэглы балконам.

– Паглядзеў. Ну й што? – паціснуў плячыма Навум.

– І ні аб чым гэта табе не гаворыць?

– Слухай, Дубровіч, – уважліва паглядзеў на Гая тэлерэжысёр, – калі ты зараз пачнеш мне расказваць пра Вялікі Жах, пра паралельную небялковую цывілізацыю, я, як інтэлігентны чалавек, буду, вядома, глытаць твае словы – так я глытаю яешню, якую пячэ мая цешча, хоць дзіка не люблю яе – але на першым жа павароце мяне пацягне на ваніты. – Зразумеў?

– І ўсё-ткі гэта быў Вялікі Жах, – пераканана прамовіў Гай.

– Ды проста рухнуў стары балкон, – амаль закрычаў Масейкін. – Выпадковасць. Стомленасць металу, цэглы. А мы пачынаем хваравіта шавяліць мазгавымі звілінамі і адразу шукаць нейкую звышпрычыну. Ведаеш, што бачылі алкаголікі Сярэднявечча ў час белай гарачкі? Бачылі чорцікаў, чорненькіх і рагатых. А што бачылі тыя ж самыя алкаголікі ў Савецкім Саюзе пры прэзідэнце Гарбачове? Каляровыя мульцікі. Усёк? А сёння тыя ж самыя п'юны, якія не перавядуцца, пакуль у чалавецтва ёсць рот, глотка і страўнік, ужо бачаць (усёк?!) лятаючыя талеркі. Чым галава забіта, тое людзі і бачаць.

– Сёння да мяне ўначы павінен прыйсці Вялікі Жах, – роўным, трошкі стомленым голасам перапыніў яго Дубровіч.

– Ладна, вар'яцей, – махнуў рукой Масейкін. – Яшчэ ж я хачу, паважаны вар'ят, каб ты ўступіў у нашу Лігу барацьбы за сціпласць. Навошта планеце Чалавек з брыльянтавым сэрцам? Хопіць і бронзавага. Мінеральныя рэсурсы Зямлі, Месяца і Венеры амаль вычарпаны, ядзерная энергетыка байкатуецца, паветра, глеба і вада атручаны ўжо стагоддзі назад, а Ўсепланетнае Журы прысуджае лепшаму грамадзяніну (ах, якія мы добранькія!) тытул Чалавека з брыльянтавым сэрцам.

– Усяго ж толькі тытул, – асцярожна ўставіў сваё слова Гай.

– Прынцыпы вышэй за ўсё, – рашуча перапыніў яго Масейкін. – Калі планета бедная, беднымі павінны быць і тытулы. Брыльянты – гэта раскоша, гэта марнатраўства, а вось старая добрая бронза, з якой далёкія прашчуры ўваходзілі ў цёмны лабірынт сваёй прадгісторыі, незаслужана забыта нашымі заканадаўцамі і маралістамі. Абавязкова павінен быць толькі адзіны тытул – тытул Чалавека з бронзавым сэрцам. Надаўшы такое штогадовае званне лепшаму чалавеку Зямлі, мы тым самым духоўна ачысцімся, умацуем душу, станем падобнымі сваёй чысцінёй і сціпласцю на першых хрысціян або пурытан.

Яны хутка ішлі па яшчэ няшумнай ранішняй вуліцы, і Масейкін усё гаварыў, гаварыў… «Ну й галава, – дзівіўся сам сабе Гай Дубровіч. – Два Везувіі плюс вулкан Ключаўская сопка. І заўсёды напаўкрыла, напаўкрока ляціць наперадзе прагрэсу. Здаецца ж, нейкі месяц назад захапляўся разгадваннем «свяшчэннасці» лічбы 7. Выступіў па Індаэўрапейскім тэлебачанні і, здзівіўшы вучоных мужоў, заявіў, што даўмеўся, хоць сам і не гісторык, чаму першалюдзі так шанавалі гэту самую лічбу 7. Аказваецца, чалавечае цела мае сем «чыстых» адтулін: вочы, вушы, ноздры, рот. Вялікі перапалох быў паміж навукоўцаў. Нават сам Гай не ўтрымаўся тады і ў газеце «Хатні фантаст» надрукаваў сваю версію. Па ягоных меркаваннях, лічбу 7 людзі зрабілі свяшчэннай таму, што кожны чалавек (прынамсі, на золку зямных цывілізацый) мог назіраць, калі дачасна не паміраў ад варожага мяча або чумы, сем жывых прадстаўнікоў свайго роду-племені: прадзеда, дзеда, бацьку, сябе, сына, унука, праўнука. І вось сёння Навум Масейкін з найвялікшай страсцю гаворыць, амаль крычыць аб Чалавеку з бронзавым, а не з брыльянтавым сэрцам.

Яны падышлі да 7-й верталётнай пляцоўкі, дзе стаяў верталёт сям'і Дубровічаў.

– Можа, паляціш разам са мной? – прапанаваў Гай. – Хачу пабываць у Доме Пераўтварэнняў. Масейкін адмоўна хітнуў галавой.

– Тады – да пабачэння. Жывуць Сонца і Кісларод. Толькі скажы мне, Навум, каго б ты, супервядомы тэлевізійны ас, аб'явіў Чалавекам з брыльянтавым, прабач, з бронзавым сэрцам за гэты год?

– Старшыню Лігі барацьбы супроць мутактаў Грома Стралковіча, – не міргнуўшы вокам адказаў Масейкін. – Дарэчы, праз два дні лячу да яго, каб зрабіць тэлерэпартаж. Апошнім часам зноў актывізаваліся двухгаловыя воўкасабакі, і Гром разам з сябрамі дае ім прыкурыць.

Яны развіталіся. Гай, паказаўшы робату-ахоўніку кантрольны жэтон, лёгка ўскочыў у элегантны двухвінтавы верталёт і праз колькі імгненняў ужо ляцеў над зялёнай чыстай зямлёй. Настрой у яго пакрысе прыходзіў у звычную норму – унутраны спакой, упэўненасць. Плылі ўнізе роўныя цяністыя вуліцы, люстэркі вадаёмаў, многавугольнікі паркаў і садоў. З-за хмар, сінявата-ружовых, па-ранішняму лагодных, распальвалася сонца. Там, дзе хмар не было, бачыўся зыркі блакіт, яшчэ халаднаваты, але (Гай адчуваў гэта кожнай кропелькай душы) вельмі ўстойлівы, надзейны, быццам быў адкаваны з лепшых гатункаў металу. Нездарма першыя хрысціяне, глянуўшы на такі блакіт, казалі з вялікай перакананасцю: «Усе мы, кожны ў свой час, будзем на нябеснай цвердзі». З невялікага воблака, асветленага яркімі промнямі, раптам зашалясцеў дождж. Здавалася, пасыпалася на зямлю сонечнае зерне.

Вось паміж аксамітнага разліву лесу паказаўся Дом Пераўтварэнняў. Круглы, трыццаціпавярховы, з высокай мачтай-маяком на самым версе. Каля гэтай мачты і пасадзіў свой верталёт Гай. Сонца люстравалася ў алюмініевых і медных пласцінах, якімі быў высцелены дах.

У Доме Пераўтварэнняў уладарылі робаты: ліфцёры, электрыкі, праграмісты, санітары, буфетчыкі, асенізатары, цырульнікі… Маўклівая жалезнаскурая раць адразу акружала кожнага чалавека, які завітваў сюды. Робаты былі сама абаяльнасць і добразычлівасць, прадбачвалі любое жаданне сваіх гасцей, але вочы ў іх свяціліся бясстраснасцю і механічным спакоем, і недалёка ад ісціны прайшоў той мудрэц, які сказаў, што ніколі не паразумеецца жывое са штучным, ген з найдасканалейшай мікрасхемай. Пасля вядомага паўстання ў Германіі робатам, у адрозненне ад людзей, забаранілі ствараць якія-небудзь партыі або групоўкі, тых, хто не згадзіўся, кінулі пад прэс і ў пераплаўку. Але хадзілі ўпартыя чуткі, што тут, у Доме Пераўтварэнняў, які аж кішэў робатамі, у глыбокім падполлі дзейнічае іхняя тэрарыстычная арганізацыя «Металічная Рука». Нападаў на людзей, праўда, пакуль што не было, і размовы аб нейкім падполлі можна было б назваць недарэчным міфам, каб не паведамленне тэлежурналістаў (у тым ліку і Навума Масейкіна), што ў раёне Тоўстага Лесу зафіксавана на кінаплёнку сустрэча двух робатаў з мутантамі. Што прывяло робатаў у Тоўсты Лес, калі там дазволена бываць толькі навукоўцам і членам Лігі барацьбы супраць мутантаў?

У ярка асветленым, прасторным і, што асабліва ўражвала, нетаропкім ліфце Гай Дубровіч апусціўся на пятнаццаты паверх. Тут быў Духоўны цэнтр Дома Пераўтварэнняў, тут з кожным, хто захацеў пераўтварыцца, цэлых пяць хвілін гутарыў сам доктар Метэор, заснавальнік Дома, праўда, гутарыў з экрана. Ён быў адзіным чалавекам паміж соцень робатаў.

Гая ўвялі ў маленькі круглы пакой, пасадзілі ў крэсла-вяртушку. Адразу ж успыхнуў экран і лысая галава доктара Метэора, добра вядомая ўсім зямлянам, з'явілася на экране, суха ўсміхнулася.

– Прырода толькі часцінка таго, што можна ўявіць, – загаварыў доктар Метэор. Гэтую першую фразу Гай Дубровіч вывучыў назубок яшчэ ў малодшых класах ліцэя. Яна, гэтая фраза, назаўсёды адціснулася, нібы клішэ, у памяці зямлян розных пакаленняў. З ёй можна было не згаджацца, спрачацца, але тут, у Доме Пераўтварэнняў, дзе вярхоўным жрацом і ледзь не богам быў доктар Метэор, ёй пачыналася кожная яго тэлеразмова.

– Чалавек – лісцік на дрэве Прыроды, – казаў між тым доктар. – Тры сыны чалавецтва «зняважылі» чалавецтва: Капернік, сказаўшы, што не Зямля цэнтр Сусвету, Дарвін, паставіўшы на першае месца не Бога, а відавы адбор, і Фрэйд, які асмеліўся даказаць, што чалавечае «я» не абсалютны гаспадар чалавечага цела. Паболей бы такіх зняваг! Навекі ж запомнім, што мы, людзі, родзічы траве і дрэву, саве і ластаўцы, ваўку і зайцу, барсуку зямному і кіту марскому. Ты, мой брат па жывой зялёнай планеце, хочаш сёння пераўтварыцца, хочаш на нейкія імгненні адчуць сябе птушкай або зверам, рыбінай або насякомым. Ты хочаш пераступіць, пераскочыць тую рысу, што аддзяляе цябе, жывога чалавека, ад іх, таксама жывых. Аб такім марылі многія пакаленні, звычайныя людзі і мудрацы. Такому навучаў Буда. Запомні яго словы: «Я буду біць у барабан бяссмерця ў імгле гэтага свету». Чуеш, як гучыць, як запаўняе цішыню барабан бяссмерця? Запомні, што найвялікшае, найгалоўнейшае багацце Прыроды – жыццё. І не толькі чалавечае. Кім ты хочаш стаць?

– Пчалой, – адказаў Гай.

– Будзь пчалой.

Адразу патух экран. Моцныя, але пачцівыя рукі робатаў падхапілі Гая Дубровіча, панеслі па вельмі вузкім калідоры (гэта адчувалася па спёртым паветры і па рэху ад іхніх крокаў) у чорную цемру. Хоць такое было для гісторыка не ў навіну, ды ўсё роўна лёгкі страх заварушыўся ў сэрцы. Праз некалькі імгненняў незразумелым чынам (вялікая тайна доктара Метэора!) ён павінен быў, як кашулю, скінуць сваю чалавечую плоць і зрабіцца пчалой, непрыкметнай гудлівай кропкай. З ім павінны былі застацца толькі ягоныя свядомасць і памяць. Кожнаму доктар гарантаваў поўную бяспеку цела і псіхікі пасля таго, як скончыцца сеанс пераўтварэння, але, пэўна, кожны адчуваў трымценне душы і здрадлівую думку: «А раптам здарыцца нешта такое, што перашкодзіць мне зноў стаць чалавекам?» Гай Дубровіч не быў выключэннем. Па-першае, усюдыісны ўсявед Навум Масейкін неяк сказаў, што года паўтара назад ці то доктар Метэор не змог вярнуць маладую жанчыну з «вобліка белай азёрнай чайкі», ці то яна сама не жадала вяртаць сабе чалавечае цела. Па-другое, быў ва ўсім гэтым нейкі першародны холад, ліпкі трывожны туман, адчуванне святатацтва і недазволенасці. Упершыню адчуў такі пакутлівы дыскамфорт Глеб Дубровіч, калі дзесяцігадовым хлапчуком прачытаў у Бібліі словы, што соллю ўпалі на параненую дзіцячую душу: «Не вары казлянятка ў малацэ маці ягонай». Чалавеку Вялікай Эры Плюралізму ўжо было мала моцнагучнай музыкі, тытуню і віна. Дзеля таго каб зламаць жалезную клетку сваёй духоўнай адзіноты і несвабоды (так, так, несвабоды, хоць знешне ўсё здавалася надзіва свабодным і супершчаслівым) людзі, як на прыгожую зваблівую цацку, накінуліся на прыдуманую доктарам Метэорам Тэорыю і Практыку Пераўтварэнняў. Вось чаму неслі маўкліва-суровыя робаты Гая Дубровіча па вузкім чорным калідоры, каб праз нейкія імгненні ён звонкагалосай пчалой ірвануўся над квяцістым лугам.

Робаты асцярожна пасадзілі Гая ў кабіну цэнтрыфугі, страла якой ужо ўздрыгвала, нервова пагойдвалася, нібы прадчуваючы шалёную, непадуладную жывому розуму хуткасць. На галаву адзелі цяжкі гермашлем. Па-ранейшаму ні іскрынкі святла не было наўкол. Чорны змрок наплываў на вочы. І Гаю Дубровічу ўспомніліся словы, якія бог сказаў Майсею: «Твару майго не можна табе ўбачыць, таму што кожны чалавек не можа ўбачыць мяне і застацца жывым». Пачулася лёгкае шыпенне, якое неўзабаве перайшло ў свіст. Потым нізкі вантробны гул раскалоў, распалавініў цемру. Страла цэнтрыфугі скранулася з месца, і адразу недзе збоку ўспыхнула малюсенькая чырвоная кропачка. Што гэта было? Электрычная лямпачка? Фотаэлемент у воку робата? Гай Дубровіч не паспеў сканцэнтраваць сваю думку, бо раптам кабіна, у якой ён сядзеў, перавярнулася і ён завіс на шырокіх пругкіх рамянях галавою ўніз. А цэнтрыфуга ўсё набірала абароты. Апошнім, што мільганула ў яго свядомасці, калі ён яшчэ заставаўся чалавекам, была лічба – шэсць с паловай. Ён ухапіўся за яе, напружыў мозг і ўспомніў – шэсць с паловай грамаў важыць чалавечая душа, адным словам, тая таямнічая субстанцыя, якая ад нараджэння знаходзіцца ў кожным з людзей. Доктар Метэор узважваў аднаго і таго ж чалавека за тры хвіліны да клінічнай смерці і праз тры хвіліны пасля яе. І пры абсалютнай чысціні эксперымента заўсёды выплывала такая лічба. Нябожчык заўсёды быў лягчэйшы на шэсць з паловай грамаў.

…Ён ляцеў над залітым сонцам юным лугам. Ён быў пчала меданосная, Apis mellifera. Ягоныя крылатыя продкі асвоілі планету значна раней, чым на ёй з'явіўся чалавек. За два кіламетры ад гэтага луга, ад гэтых яркіх кветак (кветкі – усмешкі прыроды!) у яблыневым садзе стаяў новенькі рамачны вулей, ягоны Дом, дзе жыло, гуло, звінела, дзумкала ажно семдзесят тысяч аднародцаў, моцная працавітая пчаліная сям'я. Кожная шчыліна, кожная дзірачка ў тым вуллі старанна прамазана пропалісам, пчаліным клеем. Каб здабыць яго, разам з усімі ён (яна! пчала!) да змогі пераціраў сківіцамі пупышкі розных раслін, драўніну. Працавалі так энергічна, усіх было такое мноства, што ў вуллі павышалася тэмпература, і, каб збіць яе, спецыяльныя пчолы-вентылятары бесперапынна махалі крылцамі, ствараючы лёгкі ветрык. Сёння ж з раніцы скварыла сонца, была страшэнная задуха, і нават ён на нейкі час рабіўся вентылятарам – вылазіў дзеля гэтага на дошчачку перад лятком.

Ён ляцеў над яркай летняй зямлёй, баючыся птушак і хімікатаў. А яшчэ непакоіла тое, што тут, у гэтых мясцінах, маглі напаткацца «пчаліныя ваўкі», бязлітасныя жоўта-шэрыя восы. Яны селяцца вакол пчальнікоў, беручы іх у аблогу, і забіваюць пчол ударам джала ў мозг, забіваюць з першага ўдару. Потым сціскаюць сківіцамі брушка і грудзі сваіх ахвяр, прагна злізваючы кропелькі мёду, што выступаюць у тых з роту.

Мора кветак ззяла пад ім, і ён ведаў, што кожная з гэтых прыгажунь страсна чакала яго. Такія сарамліва-цнатлівыя, такія загадкавыя, абсыпаныя расой, быццам дарагімі брыльянтамі, такія, здавалася, непадступныя, яны млелі ад радасці пры з'яўленні пчалы, даверліва ўпускаючы ў свае мармуровыя або залатыя церамкі, у сваю патаемнасць. Яму патрэбны былі іхнія салодкія пылок і нектар, ім – ягоныя хабаток, лапкі, усё цела, вёрткае, моцнае, здольнае прашчаміцца ў драбнейшую шчылінку, а потым перанесці пылок на песцік іншай кветкі, што расце, шуміць зусім побач або на другім канцы бязмежнага лугу. Кветкі кахаліся адна з адной пры дапамозе пчалы.

Ён вельмі востра, да гарачага звону ў крыві, разумеў жыццё, няспынную вечную змену хваль-пакаленняў кветак, пчол, стракоз, людзей… Усё хацела жыць, расці, налівацца цішынёй і громам, агнём і холадам, рухацца ўдаль і ўшыркі, у глыбіню сябе і за воблакі… Усё прагнула цвіцення і абнаўлення, пацалункаў і слёз. Нават нямая смерць была жыццём, бо рабілася падмуркам, апірышчам нейчаму маладому захліпістаму карэнню. Доктар Метэор быў, вядома, найвялікшым са смертных, падараваўшы чалавецтву сваю Тэорыю і Практыку Пераўтварэнняў. Толькі пабыўшы ў чужой скуры, лусцы, шэрсці, ракавіне, толькі пабегаўшы, палётаўшы, папоўзаўшы, адчуўшы страх і знямогу, можаш наблізіцца (хоць часткова) да разумення агульнасці ўсяго жывога. Няважна, зразумелае яно ці незразумелае, прыгожае ці непрыгожае, ціхмянае ці агрэсіўнае. Яно – жывое, а значыць, неабходнае таму свету, у які, нібы зрэнка ў вока, заключана тваё жыццё.

Ён лётаў над кветкамі, садзіўся на іх, збіраў пылок і нектар, адносіў здабычу ў вулей, зноў кіраваўся на луг… На пукатай зялёнай горцы стаялі дачы – стракатыя прыгожыя хаткі, падобныя на рознакаляровыя кубікі, якія, нагуляўшыся, раскідала свавольнае дзіця. Ён заляцеў туды, апусціўся ў ракавіну з белымі слізкімі сценкамі. Загарэларукая жанчына якраз мыла, прынёсшы з градкі, ярка-чырвоную радыску. Хвастаў срэбны струмянёк вады, сеяліся пырскі, на смуглым жаночым пальцы бліскаў, як сонечны зайчык, пярсцёнак. Было адчуванне лагоды, спакою і шчасця. Ён піў ваду разам з іншымі пчоламі і баяўся, што жанчына вось-вось схопіць мокрую анучу, нязлосна ўдарыць ёю, крыкне: «Акыш на вас!», маючы на ўвазе не курэй, а пчол. Але яна весела мыла радыску і спявала нейкую песеньку.

Раней ён быў упэўнены ў неадэкватнасці ўсяго жывога. Яму здавалася, што птушкі, звяры, пчолы, калі б толькі яны валодалі здольнасцю асэнсоўваць сваё становішча, параўноўваць сябе з чалавекам, адразу б усёй гурмой, будзь на тое іхняя воля, захацелі б ачалавечыцца, зрабіцца, адным словам, людзьмі. Ён нават, як быў маладзейшы, пра жанчын у іхніх стасунках з мужчынамі такое думаў, хоць заўсёды лічыўся барацьбітом за палавую роўнасць. Але дзякуючы доктару Метэору ён паспеў ужо пабыць рыбай, ваўком, бабром, вось зараз быў пчалой і зразумеў адну мудрую ісціну. Аказваецца, жыццё ва ўсіх сваіх выявах і формах абсалютна раўнапраўнае. Для прыроды, якая самастварылася, якая стварала і стварае мільярды камбінацый атамаў, аднолькава каштоўныя і мозг філосафа Платона і крылцы лугавой страказы. Магчыма, гэта выглядае і гучыць парадаксальна і ўсе зямныя філосафы пагрозна замахаюць кулакамі, але гэта так. Неяк любімы Гаеў паэт Антон Кастрыцкі напісаў радкі, якія амаль усім падаліся геніяльнымі:

«Скажыце мне – хто ўспомніць пра Зямлю, Калі Зямля загіне?»

Вернікі адразу ж сказалі: «Успомніць Бог». Дасціпны Навум Масейкін абвясціў з экранаў тэлевізараў, што планету Зямля ўспомняць яе сыны і дочкі, астранаўты, якія паляцелі ў касмічную бездань. Сёння Гай Дубровіч з некаторай карэкціроўкай падзяляе думку вернікаў: «Успомніць Прырода». І ўсё таму, што цэлыя доўгія суткі ён жыў жыццём пчалы…

Ён знайшоў вялікае поле, засеянае грэчкай. Бела-ружовы духмяны востраў хаваўся між зялёнага старога лесу. Гэта было нечаканым і вельмі дарагім падарункам, бо пчолы з іхняга вулля яшчэ не праклалі сюды трасу. Пякло сонца. Шумеў нямоцны вецер. Ад захаплення, ад радасці ў яго міжволі вырваўся з грудзей чалавечы крык. Але пачулася толькі разарванае ветрам пчалінае дзумканне.

Порстка прыляцеўшы ў вулей, прынёсшы туды цёплы пах мядовай грэчкі, ён пачаў танцаваць пчаліны танец, бо толькі так мог перадаць усім сваім суродзічам бадзёрую вестку. Ён поўзаў між пчол, а яны ўважліва сачылі за кожным яго рухам. Калі б поле знаходзілася блізка, то танец быў бы просты, без лішняй мудрагелістасці. Але да жаданай пахкай грэчкі ляжаў вялікі кавалак дарогі, і ён, папярэджваючы аб гэтым, хвацка круціў «васьмёрку», віляў брушкам – чым далей да нектара і пылку, тым часцей і болей звівалася брушка. Пчолы цудоўна разумелі яго. Медна-шэрымі пункцірамі вырываліся яны з вулля і ўжо ведалі, ў якім накірунку ляцець і пад якім вуглом узнімацца ў неба. А ён усё танцаваў…

«А што, калі застацца пчалой?» Думка была такой нечаканай, так востра і ярка ўспыхнула ў свядомасці, аж пахаладзела ў душы. «Абсурд, – адразу ўціхамірыў ён сам сябе. – Я – чалавек. Рабіцца на ўсё жыццё насякомым? Абсурд». Ён яшчэ старанней, яшчэ хутчэй затанцаваў.

«Але ж розныя формы жыцця аднолькава каштоўныя, адэкватныя. Невядомая маладая жанчына (і аб гэтым шмат хто ведае) назаўсёды засталася белай азёрнай чайкай. Зараз лётае над высокай хваляй… Ці сядзіць, гойдаецца на ёй… І тоненька-тоненька звініць вада…» Ён адчуў халодны выбух бязлітаснага страху ў самай глыбіні сваёй істоты. «Я вар'яцею! Пэўна ж, я вар'яцею. Я пераўтвараўся ў ваўка, у бабра, у шчупака, і заўсёды ўсё было нармальна, заўсёды роўна праз дваццаць чатыры гадзіны я з радасцю станавіўся чалавекам, Гаем Дубровічам, супрацоўнікам Славянскай секцыі Індаэўрапейскага аддзела Сусветнага інстытута гісторыі планеты Зямля. У мяне, урэшце, ёсць Бярозка, маладая прыгожая жонка, сын Клён. Хіба я не люблю іх? Ды я люблю жонку і сына мацней за ўсё на свеце. Мяне душыць дэпрэсія, калі даводзіцца ехаць у камандзіроўку болей, чым на трое сутак. А тое, што я зноў прыляцеў у Дом Пераўтварэнняў… Ёсць людзі, якія рабілі гэта дзесяткі разоў. Сам апостал Павел сказаў: «Усё выпрабоўвайце. Добрага трымайцеся».

І раптам яго, як мушкецёрская шпага, пранізала здагадка: «Пэўна ж, гэта хітрыкі Вялікага Жаху! Ледзь не ўпаў на галаву балкон, а зараз Жах, прыкінуўшыся лагодным і рахманым, нашэптвае, каб я назаўсёды застаўся пчалой».

Адразу паспакайнела на сэрцы. Калі даведваешся, што наперадзе падпільноўвае круты паварот, няцяжка прытармазіць аўтамабіль. Гай Дубровіч канчаткова супакоіўся, пачуўшы ў навушніках гермашлема бадзёрую каманду аднаго з асістэнтаў доктара Метэора: «Пчала нумар сорак чатыры! Спадар Гай Дубровіч! Праз пяць хвілін выходзім на плюсавое пераўтварэнне! Пчала нумар сорак чатыры!»

«Выходзіць на плюсавое пераўтварэнне» азначала адно – зноў станавіцца чалавекам. Гэта вельмі ўсцешыла Дубровіча. З цёплай радасцю ён падумаў, што ажно сорак чатыры чалавекі (пэўна ж, болып!), пераўтварыўшыся ў пчол, лёталі сёння над кветкамі.

III

На верталётнай стаянцы, якая знаходзілася на даху Дома Пераўтварэнняў, Гай Дубровіч, вельмі здзівіўшыся, убачыў свайго пятнаццацігадовага сына Клёна. Адразу нават падумаў, што памыліўся. Ці нямала такіх падлеткаў, даўгалыгіх, з нагала пастрыжанымі галовамі? Яркімі фарбамі малююць яны там, дзе ў іхніх прапрадзедаў матляліся чубы і грывы, кветкі, зоркі, астранамічныя знакі. Гэты таксама размаляваны. Дубровіч, слізгануўшы па яму позіркам, падаўся да свайго верталёта. Ззаду пачулася: —Тата, вазьмі мяне з сабой.

– Што ты тут робіш, Клён? – рэзка азірнуўся, выдыхнуў з раздражненнем Гай.

– Чакаю цябе, каб разам ляцець на Чорны Хутар.

Сын падышоў да бацькі, пацёрся яму галавой аб грудзі. Сантыметры на тры, калі не болей, быў ён ужо вышэй за Гая. Дзіўна было глядзець на гэтае стравусянё, тонкае, худое, вузкаплечае, ключыцы выпіраюцца, нібы кіёчкі. Дзіўна было не ў люстэрку і не ў спакойнай рачной вадзе бачыць свой твар, толькі зусім юны, неагрубелы і нейкі, хоць была на ім самаўпэўненая бравада, бездапаможны. Гай адчуў, што вельмі любіць свайго адзінага сына, любіць да паколвання ў грудзях, і, калі б узнікла суровая неабходнасць, не вагаючыся, аддаў бы за яго жыццё. Але ён строга спытаў:

– Як ты тут апынуўся? Чаму ты не дома?

– Мяне на сваім верталёце прывёз Навум Масейкін, – адказаў Клён.

– Масейкін? – Гай Дубровіч іранічна ўсміхнуўся. – Гэты ўсявед можа… Схапіць дзіця, пасадзіць у верталёт, прывалакчы дзіця ў Дом Пераўтварэнняў. Слухай, Клён, я абяцаў узяць цябе з сабой на Астэроід. Памятаеш?

Сын кіўнуў галавой.

– Дык я не вазьму цябе. Зразумеў? Хіба ты не ведаў і твой Масейкін хіба не ведаў, што да шаснаццаці год ніхто не мае права і нагой ступіць на парог Дома Пераўтварэнняў? У першым пункце вердыкта доктара Метэора сказана аб гэтым.

Сын пакутліва пачырванеў.

– Вядома, я чытаў вердыкт доктара Метэора, – сказаў ён. – Але ж я высокі, тата, і мне ўсе ўжо даюць з выгляду шаснаццаць гадоў. Не думай, я ўсё разумею… Мне яшчэ зарана пераўтварацца. У мяне яшчэ не акрэпла воля.

Ён пазіраў проста ў вочы бацьку, пазіраў з адчайнай рашучасцю, і была ў сынавым паглядзе нечаканая ўпартасць («Як ён узмужнеў!» – міжволі падумаў Гай), прасветленасць і мудрасць, быццам пражыў ён уга колькі гадоў, быццам ён на той бок Сонца лётаў. Але ў размовах з дзецьмі, як заўсёды лічыў Гай Дубровіч, неабходна праяўляць разумную цвёрдасць і нават суровасць, вядома, таксама разумную.

– Навошта ты прыляцеў? – рэзка спытаў ён.

– Мне маці ўсё расказала. Хачу дапамагчы табе, калі прыйдзе Вялікі Жах. У мяне моцнае біяполе, падобнае на тваё. Разам мы пераможам на Чорным Хутары.

Што можна было адказаць на такія словы? Гай паляпаў сына па плечуку, і яны селі ў верталёт. Зноў заквітнела, пабегла ўнізе ранішняя бадзёрая зямля.

– Як ты адносішся да Напалеона? – пацікавіўся Клён.

Нічога нечаканага ў сынавым пытанні не было. Сын рыхтаваўся стаць гісторыкам, хацеў пайсці па бацькавых слядах. Вялікая Эра Плюралізму, як гэта ні падасца нечаканым, раз'яднала людзей (у тым ліку і людскія пакаленні) больш знешне: у словах, паводзінах, жэстах, вобліку. Духоўна ж людзі згуртаваліся, усвядоміўшы хуткацечнасць і непаўторнасць жыцця.

– Нармальна адношуся, – адказаў Гай, пазіраючы праз шкляную лабаціну кабіны на зялёныя чародкі бяроз. – Імператар-рамантык. Гэта някепска гучыць. А ў гербе ягоным былі пчолы.

– Ён любіў мёд? – засмяяўся сын.

– Ён паважаў руплівых людзей, даваў ім магчымасць поўнасцю раскрыцца. Я, дарэчы, апошнім часам таксама думаю пра Напалеона – бачыш, нам з табой адно і тое ж стукаецца ў галаву.

Пры гэтых словах Клён паклаў сваю далонь на бацькаву.

– І мяне здзівіла, – працягваў Гай, – падабенства жыццёвага лёсу Напалеона на лёсы – ведаеш каго? – Гітлера і Сталіна.

– Дыктатары, – упэўнена сказаў сын.

– Я б не спяшаўся гаварыць такое. Прынамсі, Гітлера з яго партыяй абраў народ, абраў у час дэмакратычных выбараў. А падабенства між імі надзвычайнае, можна сказаць, ашаламляльнае. Усе трое – сыны невялікіх (маецца на ўвазе колькасць) народаў, народаў – як мякчэй сказаць? – гістарычна непрэстыжных у тыя часы. Карсіканец, аўстрыец, грузін. Усе трое прыйшлі да сваёй неабмежаванай улады, у свае метраполіі-імперыі з поўдня. І ўсе зрабіліся вялікадзяржаўцамі, шавіністамі, пачалі з пенаю на губах услаўляць Францыю, Германію, Расею, адразу забыўшы пра тое гняздо, з якога вылецелі. Што гэта? Псіхоз улады? Перараджэнне генаў? Выпадак? Заканамернасць?

Гай Дубровіч, упэўнена ведучы верталёт, услых разважаў пра няпростыя, дужа сур'ёзныя рэчы і ведаў, што сын выдатна разумее кожнае слова, кожную ўспышку ягонай думкі. Вялікая Эра Плюралізму, няспынна шліфуючы людскі інтэлект, абуджала мозг да напружанай творчай працы ў вельмі юным узросце.

Прыляцелі на Чорны Хутар. Кожны грамадзянін Індаэўрапейскай Канфедэрацыі меў уласны ўчастак зямлі, быў абавязаны мець яго. Шырока адзначаўся Дзень Антэя, калі юнакі і дзяўчаты, якім споўнілася шаснаццаць год, у прысутнасці сваіх родзічаў і сяброў станавіліся на калені і цалавалі зямлю, а потым, запаліўшы вечаровыя вогнішчы, танцавалі наўкруг іх. У адпаведнасці з гістарычнай традыцыяй такія зямельныя надзелы ў розных мясцінах называліся па-рознаму: віла, ферма, ранча… Беларусы называлі іх, вядома ж, хутарамі. Хутаранскае цяпельца, над якім кпліва насміхаліся ганарыстыя дасціпнікі мінулых стагоддзяў, шчасліва дажыло да Вялікай Эры Плюралізму.

У першую чаргу Гай з Клёнам пайшлі да Магіл Продкаў. На ўзгорку, абсаджаным ліпамі і дубкамі, стаялі тры высокія каменныя крыжы. І на кожным былі выбіты тры словы: «Помні пра нас». Каменныя сціплыя надгробкі бялеліся паміж зялёнай шаўкавістай травы. Пырхаў чырвона-чорны матылёк. Звонка шчабятала птушка.

– І нас з табой пахаваюць тут? – ціха спытаў сын.

– Тут, – ціха адказаў бацька.

Сын пільна, вельмі пільна паглядзеў на бацьку, шкадаванне і роспач мільганулі на імгненне ў чыстых сініх вачах, страх перад халодным небыццём, але ён быў мужчынам, рыхтаваўся стаць грамадзянінам Індаэўрапейскай Канфедэрацыі і ён цвёрда, як і патрэбна ў такіх выпадках, сказаў, пакланіўшыся надгробкам:

– Спіце спакойна.

А Гай раптам успомніў далёкі-далёкі восеньскі дзень, россып дажджу ў змрочным глухім лесе. Тады яны з Клёнам, яшчэ шасцігадовым, пайшлі ў грыбы і заблудзіліся. Не было з сабой ні компаса, ні наручнага бранзалета з радыёмаяком, ні запальнічкі, ліў, шумеў у дрэвах дождж, раззыбаныя ветрам хмары сцюдзёна шклянелі над лесам. Клён спалохаўся, заплакаў. І тады Гай пасадзіў яго сабе на плечы, пайшоў наўздагад па лесе. Дзіцячыя тонкія, такія безабаронныя ножкі білі яму па грудзях, калі часам ён спатыкаўся на нябачных у цемры каранях. Ён мацней трымаў, прыціскаў сына і штохвілінна казаў яму: «Твар беражы, вочы. Нахіліся да мяне, каб галіны не ўдарылі па вачах». Даволі хутка знайшлі яны сцежку, выйшлі на дарогу, але тое лясное змушанае вандраванне назаўсёды засталося ў памяці, аб'яднала іх духоўна. Яны, дарослы і хлапчук, уласнай скураю адчулі дыханне далёкіх стагоддзяў і тысячагоддзяў, калі чалавек быў вельмі залежны ад прыроды, быў яе беднай часцінкай, быў кропляю ліўня і сняжыякай завірухі, калі вецер бязлітасна шкуматаў яму валасы, сек вочы, раздзіраў сцятыя вусны. «Зямлёй Славяніяй» назваў Клён той няўтульны лес і тыя няпростыя адчуванні. Назва, трэба прызнацца, была вельмі трапная. Як гісторыкі (сын – будучы гісторык) яны найбольш цікавіліся першаславянамі, таямшчым, магутным і, на жаль, безгалосым акіянам-лесам, які шумеў калісьці ад Адрыятыкі і Пелапанеса да Белага мора і Ўрала. Праславянскае жыццё, як восеньскі лес, амаль не пакінула пасля сябе яркіх фарбаў, жывой лістоты. А яно ж было! Дубровіч-старэйшы праславіўся тым, што стаў адным з членаў ініцыятыўнай групы, якая выпрацавала і рэалізавала ідэю Вялікай Кампенсацыі. Яны дамагліся, каб славянам (дакладней, толькі ўсходнім славянам) былі выплачаны трыста мільярдаў кантрыбуцыі ў індаэўрапейскіх доларах. За што? За тое, што ў свой час найбольш актыўныя і рухомыя з індаэўрапейскіх плямёнаў, напрыклад, галы, франкі, выцеснілі продкаў славян на самы край гістарычнай Айкумены, адрэзаўшы іх такім чынам ад культуры, ад святла Рымскай імперыі. Вечны Рым, як багаты стол, вабіў да сябе ўсіх варвараў, але славянам не пашанцавала сесці за той стол, іх проста не пусцілі больш удачлівыя народы. А багацце ж, і духоўнае, і матэрыяльнае, было агульнае, бо сам Рым, калыску розуму і прагрэсу, змайстравалі індаэўрапейцы, сярод якіх былі і продкі славян.

Успомніўшы, падумаўшы пра ўсё гэта, Гай Дубровіч паглядзеў на сына, шырока ўсміхнуўся і сказаў: – Вітаем цябе, Зямля Славянія.

І пакланіўся ў пояс ліпам, дубам, двухпавярховаму каменна-драўлянаму будынку, усяму Чорнаму Хутару.

Іх сустрэў робат-вартаўнік па імені Дулеб. Радуючыся гаспадарам, ён узняў у прывітанні доўгую жалезную руку, сціснутую ў кулак. З кулака вылецела зялёная ракета.

– Усё спакойна, Дулеб? – спытаў Клён. Робат зірнуў на падлетка, зірнуў, падалося, з вясёлай хітрынкаю, але ў першую чаргу робат-вартаўнік абавязаны размаўляць з дарослымі, паўнапраўнымі грамадзянамі Індаэўрапейскай Канфедэрацыі. І таму ён сказаў, павярнуўшыся да Гая:

– У электроннай сетцы два разы падала напружанне. На другім паверсе, у кабінеце, у тры гадзіны ночы рыпеў паркет.

– Ці не хочаш ты сказаць, Дулеб, што там хадзіў прывід? – іранічна перапыніў яго Клён.

Робат строга паглядзеў на падлетка, потым павярнуўся да старэйшага па ўзросце, размерана прамовіў:

– Паркет рыпеў. Тады ж, роўна ў тры гадзіны ночы і дзве хвіліны, насупраць акна, якое маецца ў кабінеце, мной заўважаны з боку двара празрыста-белы шар дыяметрам у тры метры дваццаць сантыметраў. Ён бясшумна падплываў да акна. Ярка свяціў месяц, і часам шар як бы знікаў з поля зроку, пэўна, раствараючыся ў месячных промнях.

– Ты і нагаворыш, Дулеб. Кінь палохаць, – зноў умяшаўся Клён, але голас ужо быў трохі цішэйшы, не такі звонкі.

– Гэта быў КЛА,[1] – цвёрда сказаў Дулеб. – У Школе Робатаў я вывучаў іх. Маецца пяць класаў, адзінаццаць падкласаў, светлая і цёмная афарбоўка, трыццаць тры віды канфігурацыі. Бурдзугалараф, які прылятаў на Зямлю ў 1999 годзе, быў камандзірам самага прымітыўнага КЛА. Ён…

– Хопіць-хопіць, – перапыніў робата Гай. – Усе мы ведаем, што ты самы разумны, самы інфармаваны.

Ад такіх слоў гаспадара шчокі ў Дулеба – два адпаліраваныя да бляску пукатыя металічныя кружочкі – ярка запунсавеліся. Робаты вельмі любяць, калі іх хваляць.

– Глядзі, не пусці слязу, – пстрыкнуў робату пальцамі ў самы лоб Клён.

Дулеб іранічна і горда зірнуў на яго, нічога не сказаў. І было ў позірку, у павароце галавы нешта дужа падобнае на позірк аравійскага вярблюда.

Не крыўдуй! – крыкнуў яму, узбягаючы на веранду дома, Дубровіч-малодшы і зноў не стрымаўся: – Усе кажуць, што ты самы мудры робат. Адкажы, што азначае тваё імя?

– Дулебы, саюз усходнеславянскіх плямёнаў на тэрыторыі Заходняй Валыні. У VII стагоддзі апынуліся пад уладай авараў, або обраў. З X стагоддзя ў складзе Кіеўскай Русі пад імем бужан і валынян, – бадзёра адрапартаваў робат.

– Ну, ты й даеш, – захоплена прысвіснуў Клён.

Бацька і сын спачатку распрануліся і паплавалі ў басейне, сценкі якога былі абкладзены рознакаляровымі керамічнымі пліткамі. Вада пахла бярозавым лісцем, навальнічным дажджом. Скура ў Дубровічаў была асляпляльна белая, бо мода на загар, прынамсі, у Індаэўрапейскай Канфедэрацыі, даўно прайшла – людзі пазбягалі пякучых сонечных прамянёў. Абцёрліся калянымі рушнікамі і ў прасторных ільняных кашулях і ў такіх жа штанах пайшлі распальваць камін. Ён быў зроблены ў выглядзе магутнага чырвона-цаглянага зубра, што, падкурчыўшы ногі і раскрыўшы пашчу, ляжаў каля глухой сцяны вялікай залы. Неўзабаве ў гэтай пашчы радасна заскакала полымя. Клён кідаў туды сухія паленцы, кавалачкі антрацыту. Потым сын і бацька, глянуўшы адзін на аднаго, адначасова кінулі ў агонь жоўтыя шарыкі пахучай смалы. Пачуўся лёгкі трэск.

– Мой шарык спадабаўся прашчуру, і ён узяў яго, – радасна сказаў Клён, убачыўшы, як некалькі кропель бліскучай смалы ўпалі на чорны, круглай формы камень, умураваны ў под каміна. Такі рытуал дайшоў да іх, людзей ХХІІІ стагоддзя, з сівой даўніны. Некалі чалавек, назаўсёды адыходзячы ў далёкі чужы край, браў з сабою камень з роднага ачага і клаў яго ў новы ачаг. Камень гэткі называўся прашчурам.

– Аб чым ты зараз падумаў? – ціха спытаў у бацькі сын, бо ў такія імгненні, калі вочы пазіралі на агонь, на камень – прашчур, а ў агні згарала смала, задумвалася патаемнае жаданне.

– Хачу, каб мы ўсе былі шчаслівыя: наша мама, ты і я, – пранікнёна сказаў Гай Дубровіч.

Вялікая Эра Плюралізму навучыла зямлян мудрай і, як усё мудрае, простай ісціне: шчасце грамадства пачынаецца са шчасця кожнага, узятага паасобку, чалавека. І яшчэ: не можа быць шчаслівай і вялікай краіна, у якой жыве ў няшчасці маленькі чалавек.

– А ты аб чым падумаў? – у сваю чаргу, спытаў бацька ў сына.

– Я вельмі хачу, каб да цябе не прыйшоў Вялікі Жах, – адказаў Клён, і вочы ўспыхнулі.

– Вось ты пра што, – узняўся з крэсла Гай. – А я нават забыўся пра візіт гэтага спадара. Хаця не, не забыўся, памятаў, але не першай памяццю. Не хвалюйся, сынок. Гэтакае бывае ў кожнага мужчыны. І ў цябе некалі будзе. А хіба разумна баяцца непазбежнага? Хваляванне, вядома, ёсць. Прыкладна так людзі даўнейшых стагоддзяў хваляваліся, заходзячы ў кабінет да стаматолага. Былі ўрачы такой спецыяльнасці, якія лячылі людзям зубы і нават вырывалі іх спецыяльнымі абцугамі. Зараз, дзякуй Богу і навуцы, мы не ведаем, што такое зубны боль. А раней – ого-го!

Ён зморшчыўся, надзьмуў шчаку, схапіўся за яе рукою, застагнаў, і Клён не вытрымаў, засмяяўся. Не верылася, што такая дробязь, як зуб, мог калісьці прыносіць чалавецтву столькі пакутаў.

Камін патух. Толькі на прашчуры ярка бліскаў маленькі вугольчык. Святло не запальвалі, і ў цемры, што пакрысе наплывала з усіх бакоў, гэты зіхоткі вугольчык здаваўся мудрым пранізлівым вокам, якое праз вечнасць пільна пазірае на іх, бацьку і сына. Хацелася размаўляць шэптам, і яны так і рабілі.

Потым паглядзелі вячэрні выпуск тэленавінаў. Вярнулася шматгадовая касмічная экспедыцыя з ваколіц зоркі Праксіма Кентаўра, што з усіх зорак сама бліжэй размешчана да Сонца. Касмадэсантнікі, і паміж іх тры жанчыны, усе ў белым, выходзілі з карабля, махалі рукамі, смяяліся і, сышоўшы па трапу, станавіліся на калені, цалавалі зямлю… У Біскайскім заліве бушаваў жорсткі шторм. Вадзяныя касматыя горы атакавалі маленькую рыбалоўную шхуну. Адтуль неслася «SОS»… Выступаў кіраўнік Міжнароднага Ўпраўлення па барацьбе з мухай цэ-цэ, дзябёлы шыракалобы мужчына. Трэба было нешта гаварыць, а думак і слоў малавата, і ён цягнуў штохвілінна: «Э-э-э…», толькі каб не маўчаць.

– Кожнае слова ватай абкладвае, – сказаў, зморшчыўшыся, Гай сыну. – Выключы. А ў Бібліі ж напісана: «Словы мудрых – як іголкі і як увабітыя цвікі».

– Зараз не будзе ні іголак, ні цвікоў, – весела прамовіў Клён і выключыў тэлевізар.

Насоўвалася ноч. Было чутно, як на двары, вакол дома, трывожна бегае вецер. Бацька з сынам сцішыліся. Яны думалі, кожны, вядома, па-свойму, аб адным. Яны думалі аб Вялікім Жаху.

Няма і не было чалавека, які б не ведаў, што такое страх. Самы найхрабрэйшы з герояў мог кідацца на коп'і, амбразуры з кулямётамі, са святою песняй узыходзіць на вогнішча, смеючыся ісці па канаце, нацягнутым між высачэзнымі небаскробамі, і ўздрыгваць, нібы заяц, ад слабага гуку, які ў глухім лесе раптоўна раздаваўся за ягонай спіной. Летучы з дрэва, ударалася аб зямлю яловая спелая шышка, а ў чалавека ад неспадзеўкі падкошваліся ногі і цямнела ўваччу. Колькі на планеце людзей, столькі й страхаў. Ды, несумненна, значна больш. Самы галоўны для ўсіх жывых – страх смерці, магілы. А ёсць жа страх болю і хваробы, страх цемры і вышыні, страх беднасці і здрады… Адзін баіцца патаўсцець, палысець, кашлянуць пад час сімфанічнага канцэрта, калі натхнёна і светла саліруе скрыпка. Другі баіцца глянуць у вочы начальству. Кожнага, як кажуць, свая піла пілуе. За тысячагоддзі зямной гісторыі столькі набралася страхаў, дэпрэсій і стрэсаў, столькі енкаў і крыкаў, што ўсё гэта, у рэшце рэшт, не магло не аб'яднацца, не зліцца ў адну субстанцыю, імя якой – Вялікі Жах. Людзі Вялікай Эры Плюралізму ўпершыню, твар у твар, сутыкнуліся з ім гадоў сто назад, калі ён пачаў атакаваць Зямлю з Дальняга Космасу. Размовы аб д'яблах, аб начных прывідах і злых духах, аб палтэргейсце, у час якога самі сабою лёталі цяжкія хатнія рэчы, выстрэльваліся, як кулі, са сваіх гнёздаў электрычныя пробкі і пагрозліва крычалі сцены, зрабіліся, на жаль, суровай рэальнасцю. Калі ўдумацца, унікнуць глыбей, то нічога асабліва ненатуральнага ва ўсім гэтым няма. Ёсць усеагульны закон захавання матэрыі і руху, закон захавання энергіі. Нішто не знікае, у тым ліку і жыццё. Што робіцца з фізічнай сілай, з духам тых людзей, якія паміраюць? Яны адлятаюць да верхніх рубяжоў Дальняга Космасу, там канцэнтрыруюцца, перагрупоўваюцца, каб у выглядзе розных відаў энергіі (маланак, сонечнага ветру) зноў вярнуцца на Зямлю. Адсюль, з гэтага вызваленага палёту, пачынаюцца ўсе рэлігіі, вера ва ўзнясенне пасля смерці на нябёсы. І таксама адсюль «труба», якую бачаць, праз якую са страшэннай імклівасцю імчацца тыя, хто пераступае парог клінічнай смерці. Ведаючы пра закон захавання энергіі, няцяжка перакінуць масток да закону захавання эмоцый, як станоўчых, так і адмоўных. Яны не знікаюць, а зноў жа назапашваюцца каля верхніх рубяжоў Дальняга Космасу, прычым адмоўныя трымаюцца ў раёне чорных дзірак. Нездарма чалавецтва яшчэ ў дагамераўскія часы было ўпэўнена ў існаванні Светлых і Цёмных Сіл, якія кіруюць лёсам людзей. Грэчаскія, а за імі нямецкія філосафы спачатку асцярожна, а потым усё настойлівей пачалі падмяняць паняцце Бог паняццем Абсалютнага Розуму. Але толькі навуковая думка Вялікай Эры Плюралізму прыйшла да цвёрдай высновы, што ўвесь бачны і нябачны Сусвет ёсць не што іншае, як… Адзіны Мозг. Наша Галактыка, у якой дробненькім зярняткам згубілася планета Зямля, клетка гэтага Мозгу і знаходзіцца ў ягоным левым паўшар'і. Чалавечы мозг – зменшаная копія Адзінага Мозгу. Плямы і ўспышкі на Сонцы, каметы і метэарытныя дажджы, паўночныя ззянні і нечуваныя ўраганы – усё гэта паверхневыя праяўленні эмацыянальнай дзейнасці Адзінага Мозгу. У глыбіню, у самы патаемны асяродак гэтай дзейнасці чалавецтва не пранікла і, бадай, ніколі не пранікне, бо мозг не можа зразумець самога сябе, няма люстэрка, у якім бы ён убачыў сябе збоку.

Бацька і сын Дубровічы, прыслухоўваючыся да шуму начнога ветру, гаварылі напаўголас аб усім гэтым і чакалі прыходу Вялікага Жаху. Такое магло здарыцца сёння, заўтра, у любую хвіліну. Вялікі Жах, калі б можна было ў дачыненні да яго карыстацца чалавечымі ацэнкамі, быў даволі выхаваным і тактоўным. Свайго чарговага праціўніка (не будзем казаць – ахвяру) ён загадзя папярэджваў (успомнім крылаты выраз князя Святаслава: «Іду на Вы»). Некалькі папярэджванняў атрымаў і Гай Дубровіч – трывожныя сны блізкіх людзей і добрых знаёмых, падзенне балкона, чорны павук на твары… Такімі, здавалася б, малазначнымі штрышкамі, імгненнымі фехтавальнымі выпадамі Жах, мяркуючы па ўсім, хацеў яшчэ да свайго прыходу падавіць чалавечую волю. Прырода Вялікага Жаху і дагэтуль вельмі слаба вывучана. Можна меркаваць, што ён наведваў людзей ужо ў каменным веку, бо праводзячы таемныя ініцыяцыі, у час якіх дзеці станавіліся паўналетнімі, маленькіх хлопчыкаў запіралі на ноч у цёмных пячорах, секлі дубцамі, выбівалі ім зубы. Дзіцячую душу такім жорсткім чынам рыхтавалі да спаткання ў далейшым жыцці з нейкай бязлітаснай грознай сілай. Што ж такое Вялікі Жах і дзеля чаго ён зноў пачаў атакаваць планету? Адказаць няпроста. На Зямлі ўжо былі перыяды актыўнага накаплення адмоўна зараджанай жывой энергіі – інквізіцыя, фашызм, сталінізм. Рашуча адмовіўшыся ад іх, пракляўшы іх, чалавецтва ўступіла ў Вялікую Эру Плюралізму. Нейкую разгадку, хоць далёка няпоўную, дае выслоўе святара і мысліцеля Аўгусціна Вялікага: «Зло існуе для таго, каб падкрэсліць сілу дабра». У падтрымку святара можна прывесці думку, што дабро заўсёды мае сэнс, а зло часта існуе бессэнсоўна.

Прайшла ноч. Раніцой у акно кабінета, дзе пісаў Гай Дубровіч, рэзка стукнуўся лясны голуб і разбіўся насмерць. Клён збег уніз, пашукаў яго ў гародчыку, у густой траве ўздоўж сцежкі, толькі ўсё дарэмна. Можна было нават падумаць, што ніякай птушкі не было, але ж на шыбіне выразна бачыліся яркія плямы крыві і шэрае тонкае пёрка, якое прыклеілася адным сваім канцом да шкла і ліхаманкава трапятала пад парывамі ветру.

– Бацька, ты возьмеш мяне на Астэроід? – спытаў Клён.

– Падумаю, – адказаў Гай, але ўбачыўшы, што вочы ў сына адразу зрабіліся сумнымі, дадаў: – Абавязкова паляціш са мной.

– А колькі ён кіламетраў у папярочніку? – не адставаў, чапіўся Клён.

– У дыяметры, – паправіў Гай, але раптам зразумеў, што сын гаворыць абы толькі гаварыць, абы не маўчаць.

– Ты што? – схапіў ён сына за плечы.

– Баюся, – шчыра прызнаўся Клён. – Давай сядзем у верталёт і паляцім з Чорнага Хутара дадому. Там – мама. Давай паляцім, бо хутка зноў надыдзе ноч.

– Напрасіўся мяне ад страху ратаваць, а сам баішся? – засмяяўся Гай. – З намі ж самы бясстрашны робат па імені Дулеб. У нас дзве аўчаркі, нямецкая і шатландская, цэлы арсенал зброі, пачынаючы ад кухоннага нажа і канчаючы газавым пісталетам. Ды мы з табой, сын…

– Выпрабаванне будзе вельмі суровае. Дзевятай катэгорыі, – прагучаў раптам ціхі, але надта выразны, як бы металічны голас.

Бацька з сынам анямела паглядзелі адзін на аднаго.

– …Мы з табой, сын, тут стогадовую асаду-аблогу можам вытрымаць, – усёткі скончыў сваю фразу разгублены Гай і спытаў у сына: – Хто гэта сказаў? Можа, Дулеб жартуе?

Але сам жа з вышыні другога паверха ўбачыў, як робат, не спяшаючыся, нязграбна падцягваючы левую нагу, ідзе па садовай дарожцы. «Трэба шарніры праверыць на левым калене», – міжволі падумаў Гай. Робат раптам звярнуў з дарожкі на лужок, па якім яму хадзіць было катэгарычна забаронена, пайшоў, жалезнымі нагамі збіваючы кветкі. Гэта вельмі ўразіла Гая. Дулеб заўсёды быў дысцыплінаваным, Упраўленне Хатніх Робатаў нават аднойчы ўзнагародзіла яго прэстыжным касмабілетам на Астэроід.

– Што гэта? – пабялеўшы, запытальна зірнуў на бацьку Клён.

– Голас, – адказаў Гай.

– Але чый голас?

– Давай прысядзем, – прапанаваў Гай. Яны селі на тахту, прычым сын доўгімі нагамі ціснуўся да бацькавых каленяў – баяўся.

– Прагучаў голас, і мы абодва пачулі яго, – гледзячы ў вочы сыну, стараючыся надаць яму бадзёрасці, загаварыў Гай Дубровіч. – Калектыўныя галюцынацыі здараюцца дужа рэдка, і, значыць, гэта была не галюцынацыя. Карацей кажучы, нас папярэдзіў Вялікі Жах. Тыя, хто з ім сустракаўся, расказвалі, што ён майстар на такія штучкі.

– Але што яму трэба? – не сунімаўся Клён. – І наогул што гэта ўсё такое?

– Ты мяне пытаеш, як быццам я, самае меншае, стрыечны брат гэтаму Жаху. Ды пастараюся што-кольвечы растлумачыць. Яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў назад вучоныя-уфолагі (ты ведаеш, так называюцца спецыялісты па ўсіх гэтых «талерках» па КЛА) правялі цэлую серыю фатаграфаванняў у нябачнай частцы светлавога спектру. Фатаграфіі (а іх былі сотні) пацвердзілі існаванне тонкай небялковай формы разумнага жыцця, якая, мяркуючы па ўсім, намнога старэй за нашу цывілізацыю. КЛА ёсць не што іншае, як засцерагальныя ўмяшчальні элементаў гэтага «разумнага эфіру». Яны ствараюцца на нейкі час, а потым знікаюць, і нечым падобныя на звычайныя мыльныя бурбалкі.

– Я пра ўсё гэта чытаў, – нецярпліва і не вельмі тактоўна перарваў бацьку сын. – Я ведаю, што жыццё на нашай планеце стварылі бялкі і нуклеінавыя кіслоты. І што прынцыпы генетычнага кадавання, біясінтэзу бялкоў і нуклеінавых кіслот адзіныя для ўсяго жывога. Значыць, калі гэты Вялікі Жах нешта жывое, ён створаны не на бялковай, а на нейкай іншай аснове?

– Атрымліваецца, што так, – адказаў бацька. – Прырода – найвялікшы камбінатар. І наогул мы ведаем пра свет, у якім жывём мільёны гадоў, нейкую нікчэмную долю таго, што неабходна ведаць. Возьмем той жа Вялікі Жах. Яўна агрэсіўная грубая сіла, якая ўжо не першы год тэрарызуе чалавецтва. Ён атакуе не грамадства ў цэлым, а паасобку кожны індывідуум, лагічна мяркуючы, што так лягчэй запалохаць, паставіць на калені, ці што там яшчэ яму трэба ад людзей. Ён як быццам помсціць за нешта, або не хоча некуды, у нейкія запаветныя дзверы ўпусціць. Ды ці існуе ён наогул? Вось у чым загвоздка. У рэшце рэшт, не выключана, што на базе чалавечага мозгу можа існаваць некалькі асобін, якія звязаны паміж сабой толькі целам. Адна з асобін можа жадаць смерці целу.

Увесь гэты час Клён напружана глядзеў на бацьку, нібы прымерваўся да яго. Потым сказаў, і словы прагучалі, як загад:

– Пазвані сваім сябрам. Хто ў цябе ёсць з сяброў? Пазвані на Індаэўрапейскае тэлебачанне Навуму Масейкіну. Дай «SОS». Так і так – хутчэй імчыся на Чорны Хутар, хутчэй ратуй, інакш можа адбыцца поўная і абсалютная дэматэрыялізацыя, магу разам з любімым сынам аддаць канцы.

Гай і раней заўважаў у паводзінах і ў словах сына нейкую знарачыстую грубаватасць, нейкае панібрацтва, быццам размаўляў той не з бацькам, а са сваім жа галалобым нафарбаваным равеснікам, «шарыкам з адной лузачкі», як яны любяць казаць. Адкуль такі тон? Ад ранняга сталення і цэлага акіяну інфармацыі, што захліствае гэтых маладых пеўнікаў з ног да галавы? А можа, ад таго, што дужа рана робяцца яны спелымі мужчынамі з ярасным бушаваннем палавых гармонаў у крыві?

Гай пазваніў Навуму Масейкіну. Таго доўга шукалі, нарэшце знайшлі.

– Жывуць Сонца і Кісларод! – весела выгукнуў здалёку Масейкін.

Гай лаканічна, як толькі мог, абмаляваў сітуацыю, папрасіў, пры магчымасці, зазірнуць на Чорны Хутар.

– Мой малы баіцца, – ціха сказаў у слухаўку, косячы вокам, каб, крый божа, не пачуў Клён.

– Якую катэгорыю паабяцаў табе той пракляты голас? – перапытаў Масейкін.

– Дзевятую.

– Дзевятую? Ну, стары, трымайся. Я ў яго, як памятаю, па пятай катэгорыі праходзіў. Белым прамянём так хвастануў, ажно я прысеў. А назаўтра жонка гаворыць: «Кракадзільчык (гэта яна мяне, калі ў добрым настроі, так называе), адкуль у цябе шрам на левым плячы? А ў мяне ніколі ніякага шрама зроду не было. Адным словам, не вешай нос – імчуся да цябе. І не забудзь пра Ўзмацняльнік Волі.

Змяркалася. Дубровічы трымаліся разам. Гай, ужо не кажучы пра Клёна, у глыбіні душы раскайваўся, што кінуў-рынуў горад і прыляцеў на Чорны Хутар. Паклікалі да сябе робата Дулеба. Ён звычайна лёгка ўзыходзіў па лесвіцы на другі паверх, але сёння адказаў вінаватым голасам:

– Не магу, спадар Гай. Левая нага не слухаецца. Буду званіць ва Ўпраўленне Хатніх Робатаў, каб прыслалі рамонтніка.

Дулеб пачаў званіць у горад. «Нешта тут не так, – падумалася Гаю. – Дулеб жа робат звышновай серыі. Такія, сама меней, тры гады працуюць без аніякага збою».

Раптоўна захацеў спаць Клён і пайшоў у свой пакой. Вяла цмокнуў бацьку ў шчаку, зачыніў за сабою дзверы. «Дзіўна, – зноў падумалася Гаю, – ледзь не трымцеў ад страху, а тут – нуль увагі на бацьку і ўжо дае храпака. Дзіўна».

Ён ляжаў на ложку, ляжаў на спіне, пазіраючы ў столь, і думаў. Старая цывілізацыя ўсё ярасней атакуе маладую. Пэўна ж, з-за таго, што па нейкіх прычынах давялося адступіць на другі план, саступіць у цень, у змрок. Колькі разоў зямное супольніцтва спрабавала выйсці з ёю на кантакт, дамовіцца, прымірыцца, падзяліць, нарэшце, сферы ўплыву, нават аддаць цэлы мацярык, Антарктыду. Пакуль што нічога не атрымліваецца, адказу няма. Тысячы людзей ужо сустракаліся з ёю твар у твар, некаторых яна цяжка пакалечыла, але ніхто (ніхто!) не можа намаляваць яе партрэт. Пакрысе вучоныя пачынаюць сыходзіцца на той думцы, што смерць, біялагічная смерць чалавека, не што іншае, як помста Старой Цывілізацыі. Чалавек жа, у прынцыпе, несмяротны, асабліва калі ўлічваць, што сперматазоід, ад якога зачаўся сын, прыйшоў з цела бацькі, а яшчэ раней – з цела дзеда, прадзеда, прапрадзеда… з цела Адама. Восемдзесят пяць гадоў жыцця, адпушчаных у сярэднім кожнаму земляніну, гэта, прыкладна, толькі пятая частка таго часу, які ён мог бы пражыць. Вучоныя называюць Старую цывілізацыю катакомбнай, або падпольнай. Нядаўна атрыманы звесткі аб тым, што яе калоніі, нябачныя няўзброенаму воку, выяўлены ў кратэрах дзеючых вулканаў. А што такое снежныя людзі, таямнічая Нэсі? А мерцвякі, ваўкалакі і невідзімкі? Гэта яе голас гучыць, адчайна і няўтольна, зімовай мяцельнай ноччу ў коміне і ў галінах старых дрэў, гэта яе след, як халодны звонкі ланцуг, кінуты ў сцюдзёнасць росных траў у туманным світальным лесе. Яе нідзе не відно, і яна – усюды. А шэсць гадоў назад яна ўпершыню паспрабавала захапіць цэлы горад, Чыкага. Гай, помніцца, чытаў аб гэтым рэпартаж у нядзельным выпуску газеты «Вясёлы касмапаліт». Рэпартаж называўся «Трамвайныя рэйкі замест макаронаў»…Жыў горад, працаваў, «рабіў грошы», задыхаўся ад смогу, хадзіў на сеансы стрыптызу і на канцэрты рок-музыкі, гуляў у гольф на аксамітна-зялёных лужках фешэнебельных асабнякоў. А ў гэты час унізе, пад горадам, у вечным чорным змроку каналізацыйных труб, у смуродзе і гніенні, самаарганізавалася Клаака, самаарганізаваліся нечыстоты. Кожны дзень рэкі бруднай адпрацаванай вады, горы смецця выкідваў са сваіх каменных цяснін горад. І ўсё накаплялася, збіралася ўнізе, у каналізацыйных трубах. І вось пры адпаведнай спрыяльнай тэмпературы з хімічных элементаў, якія раствораны ў нечыстотах (а там былі і цынк, і калій, і ртуць, і бром – адным словам, уся табліца Мендзялеева), арганізавалася нейкая жывая маса, арганізавалася Нешта. Яно дужэла, расло, павялічвалася ў аб'ёме, прагна харчавалася нечыстотамі, якія кожную гадзіну спраўна пастаўляў горад. Ужо зачаткі прымітыўных эмоцый пачалі выводзіць з раўнавагі Нешта. Калі баставалі рабочыя камунальных службаў і горад абрастаў гразёю, Нешта задаволена сыта прыцмоквала, мірна пакалыхвалася ў сваіх змрочных падзямеллях. У яго было шмат ежы. Калі ж вучоныя вынайшлі больш эфектыўныя ачышчальныя ўстаноўкі і ў каналізацыйныя трубы адпаведна пачало паступаць менш рознай хімічнай дрэні, Нешта дзіка гневалася, кіпела ад ярасці, ламала сталёвыя краты падзямелляў, зрывала, як бутэлечныя коркі, цяжкія металічныя накрыўкі каналізацыйных калодзежаў. Тады чыкагцы з недаўменнем і трывогай слухалі, як равуць, калоцяцца або па-вар'яцку рагочуць вадаправодныя трубы ў іхніх кватэрах. Асабліва невыносна гэта было ўначы.

І вось аднойчы Нешта адчула, што яму цесна ў падзямеллі. А наверсе грымеў, вуркатаў горад, заліты сонечнымі промнямі і людскімі ўсмешкамі. Горад быў рознакаляровы, вясёлы, а Нешта было пякельна-чорнае, сумнае, дэпрэсіўнае. І Нешта рынулася ў атаку на горад. Яно пачало наступленне па сістэме ўсіх гарадскіх труб.

У Нешта была страшная зброя – доўгія ўчэпістыя шчупальцы-прысоскі. Чалавек заходзіў у ванную, і там яго знянацку хапалі агідныя слізкія шчупальцы, у якіх праз колькі хвілін ён паміраў. Тое ж самае здаралася ў лазні, у туалеце. Гаспадыня мыла ў кухоннай ракавіне гародніну, а шчупальцы-прысоскі груба апляталі жаночыя рукі, душылі яе. У калысцы, весела шчабечучы, ляжала грудное дзіця, маці адвярнулася, каб узяць тэлефонную трубку і раптам – крык, хрып. Дзіця ссінела, яно ўжо мёртвае, а на падлозе, ад калонкі да ваннай, чырвоны кропельны след, нібы нейкі звярок прабег.

Паліцэйскія ўлады, а потым і армейскія, кінулі супраць Нешта ўсіх сваіх людзей, узброеных напалмам, дынамітам, атрутнымі газамі. Яны заганялі Нешта ў падзямелле ў адным месцы, але яно вырывалася на паверхню, як грозны вулкан, у многіх іншых. Яно было мабільнае, хітрае, з імгненнай рэакцыяй, яно не шкадавала нікога. Гараджане кінулі свае кватэры, канторы, бальніцы, заводы, рэстараны і рынуліся з горада ў лясы і палі. Туды, дзе была голая зямля, якая не пахла бензінам, Нешта, з гулам і свістам, з дзікім рогатам, вырвалася з падзямелля, разломваючы асфальт, і расцяклося па вуліцах і плошчах. Яно было дужа галоднае, бо паліцэйскія і салдаты доўгія месяцы трымалі яго ў блакадзе, і адразу пачало прагна жэрці дрэвы, клумбы, трамвайныя рэйкі, мачты асвятляльных ліхтароў. Толькі праз трыццаць шэсць дзён Вялікі Жах (а гэта, вядома ж, быў ён!), пакінуўшы пасля сябе спаленыя, разбітыя гарадскія кварталы, зноў адступіў у падзямелле.

Знізу пачуўся голас Дулеба:

– Спадар Гай, да вас завіталі госці.

Аказваецца, на Чорны Хутар прыляцеў Навум Масейкін з Верай Хрысцінюк і тоўстым каротканогім інспектарам Салаўём з Бюро па барацьбе супраць неправераных чутак, хаосу і некампетэнтнасці.

Гай з Клёнам хуценька спусціліся ў камінную залу, дзе Дулеб, з вялікай годнасцю, з «арыстакратычнай мінай на твары», як любіў жартаваць Клён, ужо сервіраваў абедзенны стол на пяць персон. Інспектар Салавей дапамагаў яму праціраць відэльцы, талеркі і, не марнуючы ніводнай хвіліны, пачынаў першы допыт.

– Кажаш, бачыў шар? Якога колеру і якога памеру? Хто быў унутры: людзі, робаты або… – інспектар звонка шчоўкнуў пальцамі, – ну ты ведаеш, аб чым я думаю.

Вера Хрысцінюк, экстравагантная незамужняя жанчына гадоў трыццаці, з вечнай бесклапотнай усмешкай на белым прыгожым твары і пільнымі блакітнымі вачамі, якія, у адрозненне ад твару, амаль ніколі не смяяліся, цмокнула Клёна ў шчаку, сказаўшы: «Які цудоўны хлопчык», а на Гая кінула позірк, цёплы і пяшчотны.

– Колькі часу прайшло, як мы бачыліся ў апошні раз, – праспявала яна.

– Хіба час праходзіць? – весела грымнуў Навум Масейкін. – Час стаіць, а праходзіце вы. Так напісана ў Талмудзе.

Ён абняў Гая, абняў Клёна, стукнуў па плечуку Дулебу:

– А вось і мы? Прызнайцеся ж, хутаранскія манахі, што вы вельмі рады нашаму з'яўленню. Ці не так, Клён?

Клён раптам пякуча пачырванеў. Ён лічыў сябе прынцыповым, чэсным чалавекам, ён ад родных і сяброў патрабаваў такога ж. «Пакута – гаварыць не тое, што думаеш», – мільганула ў ягонай галаве. І ўсё ж ён сказаў:

– Я вельмі рады.

І зноў пачырванеў, бо патаемна ненавідзеў Веру Хрысцінюк, якая, калі верыць перашэптам знаёмых, «паклала вока» на бацьку, прасцей кажучы, набівалася Гаю Дубровічу ў палюбоўніцы. «Фінціфлюшка, – злосна падумаў пра яе Клён. – Прыляцела, як каршуніха. Не, для каршуніхі яна занадта прыгожая. Як зязюля». І яму ўспомніліся словы шлягера, пераможцы апошняга хіт-параду:

Не кружы, зязюля, над чужым гняздом.

Пабудуй, зязюля, свой уласны дом.

– Прашу да стала, – плаўна махнуўшы правай рукою, галантна пакланіўся гасцям Дулеб. Выпілі віна. Клён піў ліманад.

– Дык вы сцвярджаеце, спадар Гай, што вам нешта пагражае? – адразу, як кажуць, узяў быка за рогі інспектар Салавей. Ён, як і болыпасць ягоных калег, вызначаўся не тое каб безцырымоннасцю, а нейкай глухаватасцю да душэўных пакут іншых людзей. «Як можна быць няшчасным і напалоханым у нашым такім цудоўным свеце?» – чыталася ў бескампрамісным інспектаравым позірку.

– Нешта ёсць, – збянтэжыўшыся, пакорліва кіўнуў галавою Гай.

– А ці маюцца ў вас якія-небудзь рэчавыя доказы? – насядаў інспектар. – Скажам, лісты, магнітафонныя запісы, фатаграфіі…

– Ды вы што, інспектар, не з нашай галактыкі? – іранічна зірнула на Салаўя Вера Хрысцінюк. – Хіба не ведаеце, што такое Вялікі Жах і ўсе ягоныя замашкі?

– Не ведаю, – з годнасцю адказаў інспектар. – Не даводзілася сустракацца. І вось што, спадарыня, – не ўмешвайцеся ў справу, у якой вы, прабачце, некампетэнтныя. У мяне, – зноў павярнуўся ён да Гая Дубровіча, – быў нядаўна такі выпадак. Сігналізуе адзін паважаны прафесар, назавём яго прафесар Ікс. Так і так, мяне тэрарызуе Вялікі Жах. Высветлілі. І што ж? Прымітыўная белая гарачка. Быў, аказваецца, наш прафесар верным сябрам Бахуса. Вось так.

Ён пераможна паглядзеў на Веру Хрысцінюк.

– Вы, дарагі інспектар, у вашых развагах павярнулі, прабачце, трошкі не ў той бок, – перапыніў яго Навум Масейкін і перапыніў, трэба зазначыць, не дужа тактоўна. – Праблема, як я разумею, заключаецца ў тым, што на Чорным Хутары мы маем справу з магчымай агрэсіяй у дачыненні да нашага шаноўнага Гая Дубровіча. Прадстаўнікі якой цывілізацыі яму пагражаюць? Біялагічнай? Машыннай? Хто яны? Невідзімкі, зомбі, людзі, якіх атруцілі, закапалі ў магілы, а потым ажывілі, і яны нічога не памятаюць пра сваё чалавечае мінулае?

– Спадар Масейкін, не ўскладняйце сітуацыю, – зморшчыўся інспектар Салавей. – Магчыма, тут дзейнічае банда саржавелых робатаў. Нейкім чынам ім удалося пазбегнуць прэса, уцячы з базы металалому, вось яны і нахабнічаюць. Але няхай толькі сунуцца. З вялікім задавальненнем я нараблю дзірак у іхніх галовах-вёдрах.

Пры гэтых словах інспектара Дулеб выпусціў з рук блакітную талерку, і яна, вядома ж, разбілася. Салавей падазрона паглядзеў на яго, сярдзіта кашлянуў. Здавалася, вось-вось закрычыць: «Гэта іхні важак! Вяжыце рукі бандыту!»

– Мы пазбавілі Старую Цывілізацыю чыстай ежы і паветра, мы атруцілі яе. Яна і помсціць, – звонкім упэўненым голасам сказаў Клён. Вялікая Эра Плюралізму дазваляла яму на роўных удзельнічаць у дыспутах дарослых людзей, праўда, не так самаўпэўнена і катэгарычна, ды гэта ўжо іншая гаворка.

– Малайчына Клёнік, – пляснула белымі далонькамі Вера Хрысцінюк і памкнулася пацалаваць яго ў шчаку, але ён вывернуўся.

– Мне здаецца, што Клён недалёка ад ісціны, – загаварыў нарэшце і Гай Дубровіч. Яго пачынаў прыпякаць сорам. Ледзь запахла нейкай непрыемнасцю – і адразу разнюніўся, расхныкаўся. Навошта званіў Масейкіну? Навошта тут, на Чорным Хутары, гэты ідыёт інспектар? Навошта прыляцела Вера? Ён сімпатызуе ёй, і яна яму, але сёння ж якраз не той дзень, калі трэба было з ёй сустракацца. «Паплакацца ў камізэльку», як казалі інтэлігенты мінулых стагоддзяў, можна і нават часам неабходна, толькі не пры такім людным зборышчы.

– Я гутарыў з доктарам Метэорам, з нашымі вядомымі вучонымі-уфолагамі, – працягваў Гай, – і яны схіляюцца да думкі, што Старая Цывілізацыя задоўга да нашай выйшла на касмічныя формы свядомасці. КЛА – гэта не што іншае, як касмічныя караблі эфірнага Сусвету. Яны могуць здзяйсняць пераход з нашага чатырохмернага свету ў свет з большай колькасцю вымярэнняў. У іх зусім іншае ўспрыняцце прасторы і ходу часу. Як нам, нашай цывілізацыі, праламаць нават не сцяну, тонкую сценку, што аддзяляе нас ад іх?

Вера Хрысцінюк, якая закахана пазірала на Гая, умяшалася ў размову.

– Мы ў сваім інстытуце вывучаем усе формы чалавечага сну. Вы ўсе, пэўна ж, чулі, што існуе асобая яго фаза – парадаксальны сон, калі ў таго, хто спіць, вельмі хутка рухаюцца вочы. Дык вось мы прыйшлі да цвёрдай высновы, што стан парадаксальнага сну з'яўляецца другой формай свядомасці чалавека, якая характарызуецца павышанай яркасці вобразамі і спецыфічнай формай мыслення. Вельмі магчыма, што парадаксальны сон з'яўляецца пераходным этапам да касмічных формаў чалавечай свядомасці.

– Не глядзіце на майго бацьку так, – раптам амаль закрычаў Клён.

– Як – так? – страшэнна разгубілася, катастрафічна пачырванела Хрысцінюк.

– Быццам ён – верабей, а вы – пітон, – разануў малодшы Дубровіч.

Гай, у адрозненне ад Веры Хрысцінюк, пабялеў.

– Дулеб, – сказаў ён аслабелым голасам робату, – трэба запаліць камін. Схадзі разам з ім, – паказаў суровымі вачамі на сына, – прынясі дроў.

Будзе зроблена, спадар Гай, – весела адказаў Дулеб, жалезнай рукою ўзяў Клёна за локаць і вывеў з каміннай залы.

Павісла маўчанне, якое ў такіх выпадках і пры Вялікай Эры Плюралізму было няёмкае, цяжкае.

– Так, мы здорава насалілі Старой Цывілізацыі, – кінуўся затыкаць прабоіну ў разгайданым караблі размовы Масейкін. – Складзіравалі радыеактыўныя адыходы на акіянскім дне. Мне ў СБС, у Саюзе Балтыйскіх Славян, шмат што на гэты конт расказвалі. Запампоўвалі ў кожную дзірку зямной паверхні розны бруд. Палівалі зямлю бензінам і керасінам. А там жа, далей ад нашых вачэй і рук, жыла Старая Цывілізацыя, там было яе карэнне. Хто, як не прадстаўнікі Старой Цывілізацыі, усе гэтыя німфы, эльфы, дрыяды, гномы, кентаўры? Вясёлы бесклапотны народ, што яшчэ ў часы старадаўніх грэкаў сяліўся ў гаях, ручаях і скалах, сустракаўся людзям на кожным кроку. Мы аб'явілі іх міфам, легендай, а яны ж былі – разумееце? былі! – яны і сёння ёсць, толькі адступілі ў змрок, непадуладны нашаму воку.

– Ну й ну, – хмыкнуў інспектар Салавей.

Але Навум Масейкін прапусціў міма вушэй ягоную іронію, бо ўжо зацугляў свайго любімага канька – красамоўства.

– А беларускія вадзянікі і лесавікі-чашчавікі? Таксама яна, наша няўлоўная, наша недасяжная, наша таямнічая Старая Цывілізацыя. Дзесяткі тысячагоддзяў назад, у час ледавікоў і каменных сякер, яна прайграла рашучую бітву новай, болып моцнай, я б сказаў, больш грубай цывілізацыі, падобна таму, як Рым прайграў варварам.

– Усё! – смеючыся заткнула пальцамі вушы Вера Хрысцінюк. – Хопіць лекцый. Каля каміна трэба сядзець моўчкі і пазіраць на агонь, проста пазіраць на агонь.

Усе так і зрабілі, толькі інспектар Салавей строга паклікаў да сябе Дулеба, і яны пайшлі аглядаць вокны і дзверы Чорнага Хутара.

Адгарэў камін, разам з ім адгарэў вечар, і нарэшце Гай застаўся ў пакоі адзін. Побач варочаўся за сценкаю Клён. Здорава перапала яму ад бацькі за доўгі язык. Усе госці таксама ўлягліся спаць. Толькі было чутно, як Дулеб хадзіў унізе, у каміннай зале, чыгуннай рыдлёвачкай выграбаў попел, дзынкаў дужкай вядра, а потым нават ціхенька заспяваў куплет з «Танга робатаў»:

«Добрая песня, – падумаў, ужо амаль засынаючы, Гай. – Простая даходлівая мелодыя, чыстае пачуццё. Кажуць, у кнігарнях з'явіўся двухтомнік фальклору робатаў. Трэба купіць».

Раптам на цёмнай сцяне, на якую быў скіраваны яго позірк, рэзка ўспыхнулі чырвоныя пранізлівыя словы: «Увага. Чакайце. Будзем праз чатыры хвіліны».

Падушка вылецела ў Гая з-пад галавы. Сам жа ён уплішчыўся ў ложак. Ён адчуў такі выбуховы, такі востры, як брытва, страх, што аж пазелянела ўваччу, аж занылі пальцы рук і ног. Ён адчуў такі неймаверны страх, што падалося – ягоны мозг хоча выскачыць з чарапной каробкі і некуды ўцячы.

– Апёк за апёк, рана за рану. Так напісана ў Бібліі, – прагучаў проста ў яго над галавой глухі, нейкі каменны голас.

Гай, нібы кенгуру, доўгім скачком вылецеў з ложка і – яшчэ голыя пяты не дакрануліся да падлогі! – ударыў у цемры пальцам па ўключальніку, уключыў святло. Проста перад ім вісела на сцяне люстра, старое, звычайнае, з лёгкай трэшчынкай па левым краі. Ён убачыў у люстры свой твар, нейкі зялёна-белы, капусны, з уздутымі шчокамі і дрыготкімі, не чырвонымі, а шэрымі губамі. Сваіх вачэй – вось дзіва! – ён не ўбачыў, замест іх былі расплывістыя туманныя плямы. Ён кароткі, як узмах веек, міг пазіраў на сябе, і раптам люстра аглушальна лопнула, раскалолася на няроўныя рваныя кавалкі, бліскучыя зіхоткія крошкі. Адтуль, з глыбіні люстра, рэзка торкнуліся ягоныя рукі (ён нават драпінку на ўказальным пальцы левай рукі ўбачыў), сціснулі яму шыю, пачалі душыць. Ягонае адлюстраванне душыла яго з найвялікшай лютасцю, не даючы ні крутнуць галавой, ні ўдыхнуць у лёгкія хоць грам паветра. Здавалася, яшчэ міг-другі, і ў Гая разарвецца, не вытрымае сэрца. У вачах плыла жаўцізна, адключалася свядомасць. З апошніх сіл кулакамі ён ударыў па руках, што душылі яго, а сам плюхнуўся на падлогу. «Трэба закрычаць», – падумалася яму, ён і хацеў гэта зрабіць, але з вялікім здзіўленнем і жахам пераканаўся, зразумеў, што голас ягоны як бы адключаны нейкай жорсткай бязлітаснай сілай. «Няўжо Клён не пачуў звону разбітага люстра? Ён жа амаль побач, за сценкаю», – роспачна мільганула думка.

Раптам з пісьмовага стала ўзляцела цяжкая ваза, у якую раніцой Дулеб наліў вады і паставіў тры чырвоныя кветкі. «Тэлегінез… Перамяшчэнне прадметаў намаганнем волі… Але чыёй волі?» Ваза размашыста ўдарыла ў шыбіну, зноў густа пасыпалася шкло, і зноў ніхто ў доме, акрамя Гая, нічога не пачуў. Увесь гэты час, нібы вогненная пякучая смала, затапляў яго страх. Калісьці ў маленстве старэйшая сястра (яны ўлетку жылі на Чорным Хутары) палохала Гая: «Не ідзі ў лес – звер парве». Тады ён вельмі баяўся звера, хоць ні разу не пабачыў на свае вочы. Але сённяшні страх быў у шмат разоў мацнейшы, вастрэйшы, карэжыў душу.

У дзірку ў акне пачала ўлазіць знадворку чалавекападобная істота з гібкім целам. За ёю яшчэ некалькі – жывы ланцуг. З лысымі шышкаватымі галовамі, пільнымі нерухомымі вачамі. Рост каля 180 сантыметраў, целы ружовыя, як у нованароджаных дзяцей. Рукі ва ўсіх гэтых маўклівых нечаканых візіцёраў былі кароткія, тоўстыя, з шасцю пальцамі. Пярэдні мякка, нібы кот, скокнуў з падаконніка, зрабіў рэзкі рух рукой. З рукі зляцела полымя, і Гай адчуў удар у сэрца, адчуў, што пачынае траціць прытомнасць. А ў вялізным доме па-ранейшаму панавала начное маўчанне. Нават Дулеб заціх, замоўк, пэўна, самаадключыўся і знаходзіцца ў каморы побач з каміннай залай, хоць у такі час заўсёды бадзёра тупаў вакол дома.

Адзін з Людзей Вялікага Жаху (такі назоў даў прыхадням Гай) нахіліўся над ім, пранізліва зір'нуў зялёнымі вачамі, зрэнкі ў якіх мелі чырвона-залаты ашаламляльны колер. Потым заплюшчыў вочы, амаль прыпаў да Гаевых грудзей і, шумна ўцягваючы ў шырокія ноздры паветра, пачаў абнюхваць яго, як робяць гэта сабакі. Гай трымцеў ад агіды і жаху.

Тым часам акно адчынілася, быццам падзьмуў бясшумны, але дужа моцны вецер, і ў пакой, трывожна асвятляючы яго, пачаў залётваць празрыста-белы дрогкі шар. Акно для яго было вузкаватае, цеснае, і таму ён зморшчыўся па ўсёй сваёй паверхні, падабраўся, нібы старая камера ад валейбольнага мячыка, якая паціху спускае паветра. «Мяне хочуць забраць, пасадзіць у гэты шар», – імгненна здагадаўся Гай. Роспачна зірнуў ён вакол і ўбачыў на пісьмовым стале свой Узмацняльнік волі. «Клён паклаў… Малайчына», – апякла радасная ўдзячная думка. Напружыўшы ўсе сілы, Гай ірвануўся да стала, ударыўшыся ў аднаго з прыхадняў (цела ў таго было халоднае і дрогкае, як студзень), схапіў выратавальную маску.

– Дапамажыце! – закрычаў Гай. Узмацняльнік Волі вярнуў голас і вярнуў рашучасць.

– Што з табою, бацька? – усхапіўся за сцяною Клён.

– Я іду, спадар! – данёсся знізу грымучы голас Дулеба, і цвёрдыя рашучыя крокі пачуліся на лесвіцы.

Успалашыліся і Масейкін з Верай Хрысцінюк. Толькі інспектар Салавей, апусціўшы галаву на грудзі, соладка спаў, нават пасвістваў носам, седзячы на канапе ў каміннай зале.

Унутры ў шары нешта ціха зазвінела, потым шчоўкнула, і яркія прамяні разляцеліся ад яго ва ўсе бакі. Гэтыя прамяні-рукі прыціснулі да сцяны Клёна, які ўжо выбягаў са свайго пакою, каб глянуць, што робіцца з бацькам. Такім жа чынам былі спынены Масейкін і Вера. Толькі магутны Дулеб шырокімі жалезнымі грудзьмі ўдарыўся ў прамень, праламаў сабе дарогу. Але адразу ж пачулася пагрозлівае шыпенне і замест праменя з'явіўся зіхоткі іскрысты шарык, велічынёй з курынае яйка. Ён звонка стукнуўся Дулебу ў лоб, і робат, задраўшы ногі, грузна пакаціўся ўніз па лесвіцы. Гэты грукат разбудзіў нарэшце інспектара Салаўя. Інспектар, трэба аддаць яму належнае, быў не з палахлівых людзей. Дзве страсці валодалі ім: бездакорнае выконванне службовых абавязкаў і фанатычная любоў да старадаўняга сышчыка Шэрлака Холмса. Пра Холмса інспектар мог чытаць заўсёды і ўсюды, толькі, вядома, не на службе. Салавей выхапіў рэвальвер, стрэліў у столь і з крыкам: «Усім стаяць на сваіх месцах!» ірвануўся ўверх па лесвіцы, пераскочыўшы праз пасаромленага робата, які ляжаў на падлозе, як няўклюднае жалезнае бервяно. Але таямнічы шарык і яму звонка ўляпіў у лоб.

Гай, зразумеўшы, што дапамогі ні ад кога не дачакаешся, вырашыў ратавацца самастойна. Ён выкруціўся, вылузнуўся з кабінета, прабег па калідоры і зачыніўся ў фоталабараторыі. Тут не было вокнаў і можна было не баяцца, што пачвары ў іх палезуць. Заставаліся дзверы. Гай пачаў ліхаманкава ўмацоўваць іх, узводзіць нешта накшталт барыкады. Падпёр дзверы сталом, на стол паставіў два крэслы, увесь фатографскі рыштунак, сеў сам. Сэрца заходзілася ў грудзях.

Ва ўсім доме стаяла цішыня. Гай разумеў, што ніхто ўжо не спіць, што ўсе, каб маглі, даўно прыбеглі б сюды, яму на дапамогу, але людзей і робата не пускаюць прамяні з шарыкам і гэтыя жахлівыя стварэнні. Яны ж адабралі ва ўсіх мову.

У калідоры раптам пачулася лёгкае тупаценне, быццам козачка прабегла. Гай паглядзеў у вочка, прарэзанае ў дзвярах. Проста перад сабою, за некалькі сантыментраў ад сваіх вачэй, ён убачыў тую самую лысагаловую пачвару, што абнюхвала яго ў кабінеце. Зялёнае вока, чырвона-залатая зрэнка, пранізлівы, хітры і адначасна нейкі тупы позірк… Гаю зрабілася так сумна, так маркотна, быццам той, каго ён толькі што ўбачыў, уліў у душу халодную атруту. Захацелася заснуць, заснуць назаўсёды. Цьмяна разумеючы, што робіць, Гай закасаў на левай руцэ рукаў кашулі. Сіняватыя вены рэзка вылучаліся на белай скуры. «Вазьмі нажніцы – вунь яны ляжаць на падаконніку – і выпусці сіні ручай на волю», – быццам шаптаў на вуха нейчы лагодна-цёплы, ледзь не матчын голас. Гай, запавольна, нібы самнамбула, злез са стала, падышоў да падаконніка, узяў халодныя нажніцы, раскрыў іх, праверыў пальцам, ці вострае лязо. Заставалася чыркнуць па вене…

Раптам у дзверы моцна загрукалі.

– Бацька, адчыні, упусці мяне! – пачуўся ўсхваляваны сынаў голас. – Хутчэй адчыні!

Клён зноў забарабаніў кулакамі па дзвярах.

Нажніцы звонка ўпалі на падлогу, і гэты рэзкі ляскотны гук нібы разбудзіў Гая Дубровіча. Ён уздрыгнуў, хуценька памкнуўся да дзвярэй.

– Не адчыняйце, спадар Гай! – закрычаў з першага паверха Дулеб. – Толькі не адчыняйце! Я сазваніўся з горадам, і праз некалькі хвілін прыбудзе дапамога! Гэтыя пачвары падманваюць вас! Не адчы…

Пачуліся гукі барацьбы, валтузні, потым нешта глуха гоцнулася на падлогу, пэўна, Дулеб.

Гай прыляпіўся да вочка ў дзвярах, адначасова адчыняючы дзверы. Падалося, што сынаў голас прыдушаны, ненатуральны. Ён убачыў Клёна – перакошаны твар, спалоханыя нерухомыя вочы. На правай руцэ ўжо павісла агідная безвалосая пачвара.

Гай рэзка расчыніў дзверы. Не дай, неба, ніводнаму бацьку ўбачыць тое, што ён убачыў. На падлозе фоталабараторыі, па-блазенску прысядаючы і прытанцоўваючы, выціраючы насоўкай кроў з зялёных шасціпалых рук, стаяла высачэзная агідзіна з ружовай, як у нованароджанага дзіцяці, скурай. У яе быў Клёнаў твар, але перад тым як страціць прытомнасць, Гай Дубровіч зразумеў: гэтыя пачвары забілі сына, забілі Клёна, злупілі ў яго з галавы скуру і адзін з іх адзеў яе, як маску, на свой твар…

– Навошта? – толькі й сказаў Гай і страціў прытомнасць.

IV

На цэнтральным пульце кіравання Галоўнага Індаэўрапейскага Стрэсографа, які знаходзіўся ў Татрах на гары Герлахаўскі-Шціт, дзяжурыла чарговая змена стрэсаператараў. На гэты раз за паказаннямі прыбораў сачылі Карл Гакенхольц і Радаслаў Буслейка. Яны сядзелі на крэслах-вяртушках у прасторнай ярка асветленай кабіне без вокнаў. Канструктары і будаўнікі Стрэсографа наўмысна не прарэзалі ў кабіне ніводнай шчылінкі, каб таго, хто заступаў на дзяжурства, не магла адарваць ад выканання службовага абавязку цудоўная навакольная прырода. А краявіды былі тут, у паднябессі, невераемна прыгожыя. Горы, лясы, воблакі, рухомыя цені ад воблакаў на іскрыстым срэбным снезе. Калі ж начное неба густа засявалі кропкі зорак і белыя вяршыні гор рабіліся рафінадна-сінімі, чалавечае сэрца поўнілася шчымлівай радасцю, бо толькі праз немітуслівую прыгажосць прыроды можна гутарыць з вечнасцю і хоць трошкі зразумець яе. Але ў стрэсаператары ішлі людзі несентыментальныя, цвёрдыя, з ясным адчуваннем сваёй задачы. Задача ж была які ўжо год адна – папярэдзіць насельніцтва аб магчымых глабальных атаках Старой Цывілізацыі. Стрэсограф, калі апусціць усе не самыя істотныя дэталі, быў заснаваны на тым жа прынцыпе, што і сейсмограф, прынцыпе фіксавання ўдарных хваль. Ламаў гранітнае нутро планеты землятрус, і на тысячы кіламетраў ад эпіцэнтра бегла ўдарная хваля, прадчуваючы якую, выпаўзалі з глыбокіх нораў змеі, бязладна мітусіліся каля мурашнікаў, як не вар'яцелі, мурашкі. Розніца была ў тым, што стрэсограф фіксаваў ударныя паветраныя хвалі. Адмоўна зараджаная эмацыянальная энергія, непамерна накопліваючыся ў адным месцы, не магла не зрушыць сваім цяжарам крохкія паветраныя слаі. Нездарма белетрысты мінулых часоў, асабліва майстры дэтэктыўнага жанру, любілі пісаць: «Ва ўсім наваколлі была разліта трывога». Вось гэту трывогу, гэты крык аб пагрозе і аб дапамозе чуйна лавілі антэны, экраны і камп'ютэры Галоўнага Індаэўрапейскага Стрэсографа. Дарэчы, на ўсім зямным шары і ў Бліжнім Космасе такіх стрэсографаў было недзе каля дваццаці.

Неабходна зазначыць, што Старая Цывілізацыя, загнаная ў кут, даўно рыхтавалася да свайго контрнаступлення. Летапісы расказваюць пра масавыя самазабойствы хрысціян напярэдадні 1000 году. Людзі баяліся Страшнага суда, канца свету, прышэсця Антыхрыста і знішчалі сябе і сваіх дзяцей. Але што гэта, як не магільнае дыханне Старой Цывілізацыі? Вельмі часта, асабліва ў XX стагоддзі, выкідваліся на акіянскія водмелі і паміралі сотні кітоў, самых буйных млекакормячых планеты. Чаго толькі не навыдумлялі на гэты конт вучоныя. І што ў кітоў парушаўся біялагічны компас, і што яны труціліся адыходамі прамысловай дзейнасці чалавека, і што іхняе надта вузкае горла замуроўвалі рачкі, малюскі і водарасці-паразіты. А гэта праводзіла эксперымент Старая Цывілізацыя, каб, набраўшыся вопыту, атакаваць, у рэшце рэшт, Чалавека.

Карл Гакенхольц і Радаслаў Буслейка, немец і беларус, былі вельмі не падобныя адзін на аднаго. Карл маленькі, чарнавалосы, з велымі смуглай скурай, Радаслаў буйнацелы, высокі, шавялюра саламяна-жоўтая. Здавалася б, і тэмпераменты ў іх павінны былі быць розныя, але абодва яны былі прыроднымі сангвінікамі, што падразумявае жвавасць, хуткую ўзбуджальнасць і лёгкую зменлівасць эмоцый. Сёння ў стрэсаператараў пераважаў разважліва-філасафічны настрой.

– Карл, ты чытаў «Кодэкс тыранаў» Арыстоцеля? – спытаў Буслейка.

– Чытаў, – кіўнуў галавой Карл.

– А можаш успомніць, што там насачыняў вялікі філосаф?

– Паспрабую, – ніколькі не здзівіўшыся нечаканай просьбе (што толькі не прыйдзе ў галаву пад час доўгага дзяжурства?), згадзіўся Карл.

– Давай.

– Першая запаведзь: «Не дазваляць вылучацца дастойным. Нават караць смерцю». Другая: «Забараніць сумесныя абеды». Гэта азначае, як я разумею, адмену свабоды сходаў. Трэцяя запаведзь: «Трымаць шпіёнаў». Чацвёртая: «Пастаянна абяцаць лепшае жыццё ў будучыні». Пятая: «Узводзіць грамадскія збудаванні, каб людзі былі заўсёды занятыя». І шостая, калі ў мяне яшчэ няма старэчага склерозу…

– «Весці войны або рыхтавацца да іх, бо народ гэткім чынам будзе мець патрэбу ў адзінаўладным кіраўніку», – хуценька кончыў за яго Радаслаў і засмяяўся. – Твой мозг, Карл, працуе яшчэ, як камп'ютэр.

– Дзякуй за камплімент, – усміхнуўся ў адказ Карл. – Але і ў цябе пакуль што мазгі – як гэта кажуць у вас, славян? Ага, успомніў – не заржавелі.

Стрэсаператары сябравалі, бо немагчыма цэлыя месяцы сядзець побач у кабіне і не паспрабаваць зазірнуць адзін аднаму ў душу, тым болей што псіхолагі падбіралі на такую работу людзей кампанейскіх, сумясцімых. Якім шматслойным ні было б чалавечае жыццё, ёсць амаль у кожнага пункты, кропкі судакранання са сваім суседам і з усім чалавецтвам.

Радаслава Буслейку і Карла Гакенхольца яднала неадольная цікавасць да гісторыі рэлігіі. І сапраўды – што прымусіла першабытнага чалавека, а магчыма і першачалавека глянуць з цёмнай пячоры ў начное неба і ўбачыць там не толькі срэбную хмарку, не толькі яркую зорку – убачыць Бога? Страх перад незразумеласцю жыцця, перад маланкай і громам, перад дзікім зверам і смерцю? А ці не закладзена ў самой прыродзе чалавецтва рэлігійнасць, так, як у кожную зямную рэч закладзены вага, шчыльнасць, колер? Ці не з'яўляецца рэлігійнасць відавай прыкметай, асаблівасцю чалавека, бо ў звяроў жа няма рэлігіі.

Радаслаў і Карл адчулі роднаснасць душ з той раніцы, калі немец, пільна сочачы за экранам стрэсографа, раптам прадэкламаваў:

– Ці ёсць у кветак бог? Ці моляцца яны?

– Як-як? – перапытаў Буслейка. Карл прадэкламаваў зноў.

– А ты ведаеш, і я ж пра гэта шмат разоў думаў, – горача загаварыў Радаслаў. – Ну не так, як ты, прыгожа, не вершамі, але думаў. І так заўсёды атрымліваецца, так здаецца, што стаім на самым парозе разгадкі, што лёгенька-лёгенька таўхані маленькія дзверцы, яны расчыняцца, і ўбачыш…

– Што ўбачыш? – нецярпліва спытаў Карл.

– Разгадку. Або самога Бога.

Узнесеныя над вяршынямі гор, аддзеленыя ад сяброў, ад каханых доўгімі тыднямі адзіноцтва, яны жылі, як бы зліўшыся з экранамі, антэнамі і камп'ютэрамі, рабілі сваю вельмі патрэбную ўсім справу, а неба глядзела на іх удзень і ўначы, таямніча шумеў вецер, грымелі, расколваючыся аб скалы, вадаспады, зіхацеў снег, чорнай сцяной стаялі далёка ўнізе лясы, каменьчык, сарваўшыся з-пад капыта горнага казла, імкліва ляцеў у цясніну, у пранізлівую пустэчу. Хіба можна было ў такіх умовах, у такім жыцці не думаць аб вечнасці, аб рэлігіі? Яны абодва, па традыцыі сваіх продкаў, былі хрысціянамі і, вядома, часта гаварылі пра гэту вялікую і супярэчлівую рэлігію, якая, нібы смала з жыдоўскіх смакоўніц, наліпла калісьці на рымскі меч у Юдэі, каб рассяліцца ў многіх землях і народах. На скрыжалях мільёнаў чалавечых сэрцаў назаўсёды выбіты словы: «Узлюбі бліжняга свайго, як самога сябе», «Не ўбій», «Не ўкрадзі». І ўсё-ткі пасля нялёгкага роздуму немец з беларусам прыйшлі да высновы, што ў свой час індаэўрапейскім народам, шукаючы сваю стрыжневую, каранёвую рэлігію, трэба было глядзець не ў бок Палесціны, а на Індыю, і, вядома ж, невыпадковая ў апошні час вялікая цікавасць эўрапейскай моладзі да будызму і крышнаіцтва. Радаслаў Буслейка не быў бы беларусам, каб не расказаў сябру-немцу пра беларускія, як заўсёды, не вырашаныя да канца праблемы. Беларускія вернікі доўгі час варагавалі між сабой, бо варункамі лёсу і амбіцыямі ўладаў былі падзелены на праваслаўных, уніятаў і католікаў. Адзін народ з трыма целамі і душамі. Хіба натуральная гэта з'ява? І вось апошнім часам пачаўся шырокі рух за вяртанне да народнай дахрысціянскай рэлігіі, дзе пакланяліся Агню, Сонцу, Зямлі і Грому. Гэта спроба вярнуцца не ў змрочнае язычніцтва, не ў паганства, а ў купальства (так называецца новая вера), да купальскіх вянкоў і песень, да чыстай зямлі і светлай ранішняй расы, да праматчынай душы.

– І ты таксама – як гэта правільней па-вашаму сказаць – купальнік? – пацікавіўся тады Карл Гакенхольц.

Буслейка засмяяўся.

– У купальніках прыгожыя жанчыны ходзяць. Я – хрысціянін, але я і купалец. А жонка мая, Ніначка, купалка.

– Купалка, – як рэха, паўтарыў за ім Карл, прыслухоўваючыся да новага слова. – Гучыць няблага.

З таго часу любіў ён гаварыць Радаславу: «Калі ты адлучаўся ў горы, твая купалка па тэлефоне званіла».

Буслейка, пільна сочачы за экранам, з пяшчотай успамінаў сваю маладую жонку, сваю Шначку. Ужо амаль тры месяцы, як яны не бачыліся. Ён неадрыўна сядзіць тут, на стрэсографе, а Ніначка, русавалосая, тоненькая (ён зваў яе «Нінка-трасцінка»), працуе заолагам у перасоўным летнім лагеры, які штогод стварае Ліга барацьбы супраць мутантаў. Нежаночая прафесія ў жонкі. Былі б яшчэ вавёрачкі, вожыкі, зайчыкі, а то даводзіцца лавіць у лясах і балотах дзікоў, ласёў, ваўкоў, нават зуброў і лячыць іх. Аднойчы параненая вярнулася з лагеру – уз'юшаны дзік варсануў ікламі па назе. Усё часцей нараджаюцца між звяроў мутанты, у якіх папсаваны генетычны код, – гіганцкія ваўкі, дзвюхгаловыя сабакі, бязвокія зайцы. Прырода, атручаная чалавекам, узбунтавалася, сышла, як цягнік-лакаматыў, з рэек, ляціць пад адхон і ўсё ломіць на сваёй дарозе. Раней мутантаў адстрэльвалі, усіх без разбору, але Ніначка і яе сябры дамагліся лячыць іх, вывучаць, каб узяць пакуль што некантралюемую сітуацыю пад кантроль. «Ніначка ў мяне настойлівая, – з патаемнай радасцю думаў Буслейка. – Надумае што зрабіць, абавязкова зробіць». Ён быў яшчэ на той стадыі ўзнёслага юначага кахання, калі юнак, мужчына, спелячы ў сабе рыцара, добраахвотна, з найвялікшай асалодай падпарадкоўваецца сваёй абранніцы (адзінай на Зямлі!), патурае ўсім яе слабасцям і капрызам і гатоў памерці па ківу яе пальчыка. На вялікую радасць для чалавецтва, такое салодкае ачмурэнне праз нейкі час праходзіць, іначай рэзка скарацілася б колькасць мужчын.

– Увага, Радаслаў. Бачу канцэнтрацыю, – раптам усхвалявана сказаў Карл Гакенхольц.

На вялікім экране, які амаль увесь займала карта Эўразіі і які ззяў спакойным блакітнаватым святлом, з'явілася чорная пульсуючая кропка. Яна нервова трапятала, то павялічвалася, то змяншалася і здавалася агіднай гнойнай болькай на чыстым здаровым целе.

– Дзе гэта? Давай удакладнім каардынаты, – наструніўся, адразу пастражэў Буслейка.

Камп'ютэр імгненна зрабіў неабходныя разлікі.

– Што мы маем? Пяцьдзесят тры градусы сорак чатыры хвіліны паўночнай шырыні, дваццаць сем градусаў пяцьдзесят восем хвілін усходняй даўгаты. Здаецца, гэта твае родныя мясціны.

Карл запытальна паглядзеў на Радаслава.

– Так, – адказаў той. – Гэта цэнтральная Беларусь, на ўсход ад Менска. Выключны па сіле прарыў адмоўнай жывой энергіі. Стрэлка стаіць на адзнацы «9». Вельмі высокая катэгорыя, а значыць, могуць быць чалавечыя ахвяры. Не шанцуе землякам.

Ён казаў усё гэта, казаў, здавалася, роўным бясстрасным голасам, а ў душы кіпела трывога. Але мозг, вочы і рукі рабілі, амаль аўтаматычна, патрэбную ў такіх выпадках справу. Была прыведзена ў баявую гатоўнасць кальцавая сістэма электрамагнітнай аховы ад Берасця да Крычава на ўсход і ад Полацка да ракі Прыпяць на поўдзень. Услед за гэтым неадкладна ўключылі па ўсяму перыметру кальцавой дарогі ахоўны электрамагнітны пояс горада Менска. Усе мегаполісы, усе гарады-«мільёншчыкі» мелі такія паясы, бо Вялікі Жах (і гэта паказаў прыклад Чыкага) з найвялікшай ярасцю і ўпартасцю атакуе менавіта там.

– Па Ўсходняй Эўропе б'е без перадыху, – сказаў Карл Гакенхольц. – Чатыры канцэнтрацыі за апошнія паўгода. Цікава: выпадковасць гэта або заканамернасць?

Ён дапытліва паглядзеў на Радаслава.

– Лічу, што заканамернасць, – адказаў Буслейка, не адводзячы позірку ад экрана, дзе ўсё бушавала, аж вугальна чарнела няроўная мігатлівая пляма. – Славяне, як і румыны, як і венгры, у палітычным і эканамічным плане пазней стабілізаваліся, чым, скажам, германскія народы. Вобразна кажучы, вулканічны працэс у нас зацягнуўся. Адпаведна рэзка павялічылася крытычная маса адмоўных эмоцый. Вось Вялікі Жах і выкарыстаў гэта. «Дзе тонка, там і рвецца», як кажа наша прымаўка.

У гэтыя імгненні яго востра непакоіла адно: толькі б Шначка не надумала раней часу вярнуцца ў Менск. Няхай бы трапіўся ёй які-небудзь звер-звярыла, дзікун з дзікуноў, мутант з мутантаў, і яна б важдалася з ім у сваім летнім лагеры, а праз дзень-два і Вялікі Жах загналі б, як джына, у бутэльку. Яму ўспамінаўся дакументальны фільм аб падзеях у Чыкага: скручаныя трамвайныя рэйкі, патоўчанае на драбнюткі мак аконнае шкло, згрызены (!) граніт на набярэжнай. Гэта было нялёгка бачыць: сляды ад велізарных зубоў на ружовым граніце…

Раптам загадна загучаў селектар унутранай сувязі:

– Увага! Праз хвіліну слухайце паведамленне асаблівай важнасці.

Памаўчаўшы, селектар паўтарыў, строга і трывожна:

– Праз хвіліну слухайце паведамленне асаблівай важнасці.

Стрэсаператары пераглянуліся.

– Дзед, напэўна, будзе гаварыць, – сказаў Буслейка.

«Дзедам» усе звалі дырэктара Галоўнага Індаэўрапейскага Стрэсографа Леха Патоцкага, сямідзесяцігадовага барадача, які з аднолькавым напорыстым імпэтам хадзіў па скалах Татраў у альпінісцкай звязцы і на вясёлых капусніках танцаваў мазурку.

– Панове, – пачуўся неўзабаве магутны бас Патоцкага, – як вы ўжо ведаеце, мае месца атака Старой Цывілізацыі ў раёнах усходняй і паўднёвей Менска. Сітуацыя кантралюецца, але з вялікім напружаннем. Загінула ў агні трое вучняў Вышэйшых курсаў лесаводства.

– Чаму ў агні? – неяк машынальна вымавіў Буслейка.

Дзед, нібы пачуў ягоныя словы, растлумачыў:

– Чарговая, двухсот сорак трэцяя атака Старой Цывілізацыі адрозніваецца ад папярэдніх незвычайнасцю формаў. Ёсць, вядома, і стэрэатыпныя формы: КЛА ў выглядзе шароў, ромбаў і талерак, псеўдалюдзі з лысымі шышкаватымі галовамі і ружовай дзіцячай скурай, але амаль дзевяноста працэнтаў адмоўнай жывой энергіі рэалізуецца ў выглядзе вогненнага вала, які нястрымна коціцца па зямлі. Нездарма СЦ абрала Беларусь – там маюцца яшчэ даволі лясістыя раёны, агню хапае ежы.

Дзед гучна кашлянуў.

– Сітуацыя, як я ўжо казаў, кантралюецца з вялікім напружаннем. Справа абцяжарваецца яшчэ і тым, што да СЦ далучылася каля пяці тысяч робатаў, якіх намерваліся здаць на пераплаўку. Іхняя падпольная тэрарыстычная арганізацыя «Механічная Рука» канцэнтравалася, як стала вядома, у Доме Пераўтварэнняў доктара Метэора. Сам доктар або забіты, або, па некаторых неправераных чутках, узяты робатамі ў якасці заложніка і знаходзіцца, зноў жа па некаторых неправераных чутках, у старой выпрацаванай калійнай шахце непадалёку ад горада Салігорска. Там у робатаў, аказваецца, былі склады зброі. Вось такое становішча, панове. Стрэсограф працуе вахтавым метадам, і вас усіх, ад стрэсаператараў да буфетчыц і вартаўнікоў, павінны былі замяніць роўна праз восем дзён.

Пэўна, у гэтым месцы свайго паведамлення дырэктар Патоцкі, каб удакладніць дату, глянуў на каляндар, бо наступіла паўза, пасля якой ён паўтарыў:

– Роўна праз восем дзён. Але сваёй уладай, так, так, панове, сваёй дырэктарскай уладай, я вымушаны затрымаць вас тут яшчэ дзён на пятнаццаць, не менш. Ніхто не можа гарантаваць, што змена, якая павінна вас замяніць, прыбудзе своечасова. Мы будзем адпускаць вас порцыямі.

– Як марожанае, – пажартаваў Карл Гакенхольц.

– Вось і ўсё, – скончыў Патоцкі. – Зараз вам нешта, спадзяюся вясёленькае, скажа наш культмасавік Алачка Зелянуха, а я прашу стрэсографа Радаслава Буслейку з дванаццатай кабіны зайсці да мяне ў кабінет. Жывуць Сонца і Кісларод!

Патоцкі змоўк, і адразу ж пачуўся вясёлы, бадзёры, нейкі аж іскрысты голас Алачкі Зелянухі:

– Таварышы!

О Вялікая Эра Плюралізму! Ты сапраўды вялікая. Ты дала магчымасць кожнаму чалавеку быць свабодным у думках, словах і дзеяннях. Звяртаючыся да грамады, можна ўжываць якія хочаш словы: «панове», «спадары», «джэнтльмены» і гэтак далей. Вось Алачцы Зелянусе падабаецца слова «таварышы». Калі ласка, Алачка. Дарэчы, самае-найсамае «рыначнае» слова. Што такое «таварышы»? Купцы, гандляры, якія маюць тавар. Што такое «таварыш»? Сябра па рынку, па гандлю.)