Читать онлайн Ні на небе, ні на зямлі бесплатно

Лёгкі хлеб

Шчыраваў на сенажаці касец. Змарыўшыся, ён прысеў у цянёк адпачыць ды падсілкавацца. Развязаў торбачку, дастаў свой сціплы харч і пачаў есці. А тут выходзіць з лесу галодны воўк і бачыць пад кустом чалавека, які са смакам жуе. Воўк да яго:

– Што ясі, чалавеча?

– Хлеб, – адказвае той.

– А ён смачны?

– Пэўна што смачны!

– Дай мне пакаштаваць.

– Калі ласка! – не пашкадаваў кавалка хлеба касец.

Ваўку хлеб вельмі спадабаўся. Вось ён і кажа:

– Смаката! Я б кожны дзень хлеб еў. Але дзе ж мне яго даставаць?! Можа, што параіш, чалавеча?

– Добра, – згадзіўся касец, – калі хочаш, навучу, дзе і як хлеб здабываць.

І пачаў вучыць:

– Перш-наперш трэба зямлю ўзараць…

– І будзе хлеб? – нецярпліва пытаецца воўк.

– Ды пачакай, браце! Пасля гэтага трэба зямлю забаранаваць…

– І можна будзе хлеб есці? – завіляў хвастом воўк.

– Не адразу. Спачатку трэба пасеяць жыта…

– І тады ўжо будзе хлеб? – аблізнуўся воўк.

– Таксама яшчэ не. Трэба дачакацца, пакуль жыта ўзыдзе, пасля гэтага зімовыя маразы вытрывае, тады з вясны зноў у рост пойдзе, а ўлетку закрасуе, потым пачнуць налівацца зярняты, затым яны даспеюць…

– Во-о-х, – уздыхнуў воўк, – гэта ж так доўга чакаць! Але тады ўжо я наемся хлеба ўволю!

– Не, тады яшчэ не наясіся! – удакладніў касец. –  Спелае жыта патрэбна зжаць, у снапы звязаць, а снапы ў бабкі паставіць, каб вецер іх правеяў і сонейка добра высушыла, пасля гэтага звезці на ток…

– І можна ўжо хлеб есці?

– Які ж ты нецярплівы! Спярша трэба снапы абмалаціць, зярняты ў мяхі сабраць, мяхі ў млын завезці, ды мукі намалоць…

– І ўсё?

– Ды не ўсё… Муку трэба замясіць у дзяжы і дачакацца, пакуль цеста ўзыдзе, потым яго ў напаленую печ пасадзіць…

– І спячэцца хлеб?

– Так, спячэцца хлеб. Тады зможаш яго наесціся, – падагуліў касец навуку.

Воўк задумаўся, пачухаў патыліцу і прыйшоў да высновы:

– Не! Гэта, чалавеча, занадта марудна і цяжка. Ты лепш парай мне, як здабываць яду лягчэй.

– Ну, калі не хочаш есці хлеб цяжкі, – разважыў касец, – магу параіць, дзе знайсці лёгкага. Бяжы на выган, там конь пасецца.

Пабег воўк на выган, убачыў каня і кажа:

– Конь! Я цябе з’ем.

– Што ж, – не стаў пярэчыць яму конь, – можаш есці; толькі спачатку падковы здымі з маіх ног, а то яшчэ зубы паламаеш аб іх.

– І то праўда, – згадзіўся воўк. Нахіліўся ён падковы здымаць, а конь як лясне яму капытом па зубах…

Тройчы праз галаву перакуліўся воўк ды ходу.

Прыбег ён да рэчкі. А там на беразе гусі пасуцца.

«Ці не з’есці мне іх?» – падумаў шэры і кажа:

– Гусі! Я вас з’ем.

– Што ж, – не сталі пярэчыць яму гусі, – можаш есці; толькі перад смерцю зрабі нам адну паслугу.

– Якую? – пытаецца воўк.

– Заспявай нам што-небудзь, а мы паслухаем.

– Гэта можна. Спяваць я мастак!

Сеўшы на купіну, воўк задраў галаву і давай выць. А гусі шуг-шуг-шуг крыламі – узняліся і па-а-а-ляцелі!

Злез воўк з купіны, правёў гусей ласым паглядам і пайшоў далей ні з чым.

Ідзе ён ды лае сябе апошнімі словамі: «Ай, які ж я дурань! Нашто было згаджацца спяваць гусям? Ну, калі цяпер сустрэну каго-небудзь – з’ем адразу!»

Толькі ён так падумаў, бачыць – ідзе па дарозе старэнькі дзядок. Воўк шусь да яго:

– Дзед! Я цябе з’ем!

– Што ж, – не стаў пярэчыць дзядок, – можаш з’есці; толькі чаго спяшацца, давай яшчэ табакі панюхаем.

– А яна смачная?

– Паспытай, будзеш ведаць.

– Давай!

Дастаў дзед з кішэні капшук з табакаю, сам панюхаў і ваўку даў.

Воўк нюхнуў з усёй сілы і амаль поўны капшук табакі ўдыхнуў у сябе. Свет белы за слязьмі перастаў ён бачыць ды яшчэ пачаў чыхаць на ўвесь лес. І так з гадзіну чыхаў, пакуль усю табаку не вычхаў. Калі ж у рэшце рэшт агледзеўся, то дзеда ўжо і след прастыў.

Пасунуўся воўк далей і ўбачыў на лузе атару авечак, а непадалёку пастуха, які спіць. Нагледзеў воўк у атары самага большага барана, схапіў яго і кажа:

– Баран! Я цябе з’ем.

– Што ж, – не стаў пярэчыць баран, – можаш з’есці; відаць, такая мая доля; ды каб доўга не мучыцца мне, а табе каб не ламаць зубы аб мае старыя косьці, стань лепш вунь у той лагчынцы і разяў рот, а я ўзбягу на пагорак, разганюся і сам ускочу табе ў рот.

– Дзякуй за параду, – згадзіўся воўк. – Так і зробім.

Стаў ён у лагчынцы, разявіў рот і чакае. А баран узбег на горку, разагнаўся ды – бух! – рагамі ваўка ў галаву. Ажно іскры запалалі ў вачах у ваўка, а свет увесь для яго цеменню пакрыўся.

Ледзь-ледзь ачухаўся воўк, пакруціў галавою і сам у сябе запытаў:

– Ці з’еў я таго барана, ці не?

А тым часам касец, скончыўшы работу, ішоў дадому. І калі пачуў словы ваўка, адказаў за яго:

– З’есці то не з’еў, затое паспытаў лёгкага хлеба.

Разумная дачка

Жыў-быў адзін бедны чалавек з жонкаю. Нарадзілася ў іх дачка. Трэба было радзіны спраўляць. А ў тых беднякоў ні хлеба, ні да хлеба. Чым гасцей частаваць?

Пайшоў чалавек на рэчку па ваду. І ўбачыў там у кустах цялушачку. Яна ляжала, зусім слабая, сама і ўстаць не магла.

Забраў бядняк цялушачку дадому, прынёс і жонцы кажа:

– Давай зарэжам – будзе чым гасцей пачаставаць.

А цялушачка, рыжанькая ды з белай лысінкай на лбе, жонцы вельмі спадабалася. І яна запярэчыла:

– Не, рэзаць не трэба. Няхай лепш гадуецца.

– Дык яна ж кволенькая зусім. Яе, відаць, знарок выгналі, каб у хляве не акалела.

– Нічога, дасць Бог, мы яе на ногі падымем і выгадуем. Калі падрасце дачушка, будзе ёй малако.

Паслухаў чалавек жонку, і ўзяліся яны гадаваць цялушачку.

А тая неўзабаве акрыяла ды пачала расці як на дражджах. І дачка таксама расла як на дражджах. Прычым такая разумніца ўдалася, што нават старыя прыслухоўваліся, што яна кажа.

З цялушкі-лысушкі выгадавалася добрая кароўка.

Тым часам і дзяўчынка падрасла, з сямігадовага ўзросту сама стала пасвіць кароўку.

Багаты сусед неяк убачыў карову бедняка, загледзеўся і пытаецца:

– Адкуль у цябе такая ладная карова?

Бядняк жа ўзяў ды расказаў яму ўсё, як было.

– Эге, дык гэта ж мая цялушка! – заявіў багацей. – Я выгнаў яе тады, бо не думаў, што яна здолее на ногі ўстаць. А цяпер забяру назад сваю карову…

Зажурыўся бедны чалавек і пачаў тлумачыць:

– Я ж падняў яе на ногі і выгадаваў. Так што гэта мая кароўка.

Але багаты не згадзіўся і нават пагражаць стаў:

– Калі па-добраму не аддасі, то пойдзем да пана судзіцца.

Што тут было рабіць? Пайшлі на суд у панскі маёнтак. Багацей павітаўся з панам за руку – вядома, багаты з багатым свае людзі, – і пан прапанаваў яму сесці. Той сеў у крэсла. А бедны стаяў сабе каля парога, шапку зняўшы. Пан на яго і не глядзеў.

– Ну, што добрага скажаш? – запытаўся ён у багацея.

– Ды вось, пане, якая справа, – пачаў скардзіцца багаты. – Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушачку і цяпер не аддае…

Выслухаў пан і бедняка. А пасля гэтага абвясціў:

– Добра. Суд мой будзе такі. Я загадаю вам тры загадкі: што на свеце сыцей за ўсё, што на свеце саладзей за ўсё, што на свеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму і дастанецца карова. Ідзіце дахаты, падумайце, а заўтра прыйдзеце з адгадкамі.

Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў і заплакаў.

– Чаго, татка, плачаш? – пытаецца дачка.

– Ды так і так, – расказаў ёй бацька. – Багаты сусед хоча адабраць у нас кароўку. Былі мы з ім ужо на судзе ў пана. І пан загадаў нам тры загадкі.

Хто з нас адгадае, таму і карова застанецца. А дзе ж мне адгадаць тыя загадкі!

– А якія загадкі? – удакладніла дачка.

Бацька пераказаў.

– Нічога, тата, не турбуйся, – сказала дачка, – спаць кладзіся. Пераначуем, болей пачуем. Заўтра нешта прыдумаецца.

А багаты прыйшоў дадому, радуючыся, і жонцы пахваліўся:

– Ну, баба, карова наша будзе! Нам з табою трэба толькі адгадаць тры загадкі: што на свеце сыцей, што саладзей, і што шпарчэй?

– Ды тут і адгадваць няма чаго! – засмяялася жонка. – Усё проста. Сыцей за нашага рабога парсюка нікога на свеце няма. Саладзей за ліпавы мёд ад нашых пчол няма нічога таксама. Ды і шпарчэй за нашага гнядога жарабца ніхто не зможа бегчы: ён жа як памчыцца, дык і вецер не дагоніць!

– Гэта праўда, – згадзіўся муж. – Так я і скажу пану.

Назаўтра пайшлі бедны з багатым да пана.

– Ну, што, адгадалі мае загадкі? – пытаецца той.

Багаты выйшаў наперад і адказаў:

– А што ж тут адгадваць?! Няма нікога і нічога на свеце сыцей за майго рабога парсюка, саладзей – за ліпавы мёд ад маіх пчол, а шпарчэй – за майго гнядога жарабца.

– Ну а ты, – пытаецца пан бедняка, – адгадаў?

– Адгадаў, пане: няма нічога сыцей за зямлю, бо яна ўсіх корміць; няма нічога саладзей за сон, бо нават калі гора напаткае, то як заснеш, дык забудзешся; і няма нічога шпарчэй за людскія думкі, бо сам ты яшчэ тут, а думкі ўжо далёка-далёка…

Правільна адгадаў бядняк! І пан мусіў пакінуць яму карову. Але ж задаў яшчэ пытанне:

– Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкі?

– Мая дачка-сямігодка, – адказаў, не хітруючы, бядняк.

Здзівіўся пан: хіба можа быць, каб малая беднякова дачка адгадала яго загадкі?! І вырашыў ён паглядзець на тую разумную дзяўчынку. Паехаў да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полі працаваў. Сустрэла пана яго сямігадовая дачка.

Пад’ехаўшы, пан запытаўся:

– Дзяўчынка, да чаго мне коней прывязаць?

Паглядзела дзяўчынка на сані і калёсы, што стаялі ў двары, і адказала:

– Можаш да зімы прывязаць, а можаш і да лета.

Пан вочы вылупіў: як гэта можна коней прывязаць да зімы ці да лета?! Смяецца, відаць, з яго гэтае дзяўчо?

– Ну, хочаш, да саней прывяжы, а хочаш, да калёс, – растлумачыла дзяўчынка.

Пераканаўся пан, што беднякова дачка сапраўды вельмі разумная. Прычым, гэта ж не да гонару для яго. Дачуюцца людзі, што малая дзяўчынка разумнейшая за пана, тады хоць з маёнтка ўцякай.

Пагаварыў пан з дзяўчынкай і сабраўся назад ехаць, а ёй наказаў перадаць, няхай бацька ўвечары да яго прыйдзе.

Калі настаў вечар, бядняк пайшоў да пана. Той кажа яму:

– Ну, разумная ў цябе дачка. Але я ўсё ж такі разумнейшы.

І даў пан бедняку рэшата яек, папярэдзіўшы:

– Занясі дачцэ, каб яна пасадзіла на іх квактуху і да заўтра вывела мне куранят на снеданне. А не зробіць гэтага – загадаю бізуноў усыпаць!

Прыйшоў бядняк дахаты засмучаны. Сеў на лаве і плача.

– Чаго, татка, плачаш? – пытаецца дачка.

– Ды вось, дачушка, бяда: задаў табе пан новую загадку.

– Якую?

Бацька паказаў тое, што прынёс:

– Загадаў, каб ты на гэтыя яйкі квактуху пасадзіла і да заўтра вывела куранят яму на снеданне… Хіба ж такое магчыма выканаць?!

Дачка падумала і супакоіла:

– Нічога, тата. Заўтра нешта прыдумаем. А пакуль што, мама, бяры гэтыя яйкі ды смаж на вячэру яечню.

А раніцою сказала дачка бацьку:

– Вось табе, тата, гаршчок, ідзі з ім да пана. Перадай, каб пан за дзень край лесу высек, усё там выкарчаваў ды ўзараў, проса пасеяў, зжаў, змалаціў і ў гэты гаршчок зерня насыпаў – куранят карміць.

Зайшоў бацька да пана, падаў яму гаршчок і перадаў усё, што дачка сказала.

Пан зморшчыўся, паскуб вусы і заявіў:

– Што ж, разумная твая дачка. Але я ўсё ж такі разумнейшы!

Узяў ён ільну тры сцяблінкі і падаў бедняку:

– Занясі дачцэ, каб яна да заўтра гэты лён сцерла, спрала, выткала і пашыла з яго мне кашулю.

Зноў бядняк вярнуўся дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:

– Што сказаў табе пан?

Падаўшы льну тры сцяблінкі, бацька растлумачыў ёй, чаго пан патрабуе.

– Кладзіся, тата, спаць, – супакоіла дзяўчынка. – Заўтра нешта прыдумаем.

А назаўтра яна дала бацьку тры кляновыя дубчыкі і сказала:

– Занясі пану іх, няхай ён пасадзіць, за адну ноч вырасціць і зробіць начынне для кроснаў, каб было як палатно яму на кашулю выткаць.

Зайшоў бядняк да пана, падаў тры кляновыя дубчыкі і перадаў тое, што дачка сказала.

Пан ажно пачырванеў і прамовіў:

– Разумная твая дачка, нічога не скажаш. Але я ўсё ж такі разумнейшы! Дык перадай ты ёй, каб яна да мяне прыйшла не пехатою і не прыехала на кані, каб была не голая і не апранутая, ды каб мне падарунак прынесла, а каб я не мог яго прыняць. Калі выканае ўсё гэта, вазьму яе за дачку – вырасце, пані будзе! А не выканае – кепска ёй будзе…

Вярнуўся бядняк дахаты ў засмучэнні яшчэ большым.

– Ну, тата, што табе пан сказаў? – пытаецца дачка.

– Ды вось, дачушка, нарабіла ты сваімі адгадкамі бяды і нам, і сабе… – і расказаў гаротнік, чаго пан патрабуе.

– Нічога, тата. Пастараемся неяк перахітрыць пана і гэтым разам. Ты мне толькі злаві жывога зайца.

Адправіўся бацька ў лес, паставіў сіло і злавіў зайца.

Дачка абкруцілася рыбацкай сеткаю замест сукенкі, узяла на рукі зайца, села на кій. І так пад’ехала да пана, які ўжо чакаў яе, стоячы на ганку.

Той проста дзіву даўся: зноў перахітрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся пан і нацкаваў на яе сабак, спадзеючыся, што яны разарвуць дзяўчынку.

Тым часам разумніца выпусціла з рук зайца – і сабакі пагналіся за ім.

Сама ж да пана падышла і нагадала:

– Лаві, пане, свой падарунак: вунь ён у лес пабег.

Давялося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.

Ды неўзабаве ён сабраўся ехаць за мяжу і, ад’язджаючы, даў строгі наказ:

– Глядзі толькі, без мяне людзей маіх судзіць не ўздумай, бо самой кепска будзе!

Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку. А тут выйшла такое здарэнне. Двое мужыкоў пайшлі на кірмаш; адзін з іх купіў воз, другі – кабылу. Запрэглі яны кабылу ў воз і паехалі дадому. Па дарозе спыніліся адпачыць, прылеглі ды паснулі. А прачнуўшыся, бачаць: бегае каля воза малое жарабятка. Мужыкі заспрачаліся. Адзін, гаспадар воза, сцвярджаў: «Жарабя маё, гэта мой воз ажарэбіўся!» Другі ж, гаспадар кабылы, даводзіў: «Не, жарабя маё, гэта мая кабыла ажарэбілася!»

Спрачаліся яны, спрачаліся, ды ўрэшце пагадзіліся ехаць на суд да пана.

Прыехалі, а пана дома няма.

– Рассудзі хоць ты нас, – папрасілі дзядзькі прыёмную панаву дачку.

Высветліла дзяўчынка, што ў іх за справа, і прыняла рашэнне:

– Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс і вядзе ў адзін бок, а той, чые калёсы, няхай цягне іх на сабе ў іншы бок. За кім жарабя пабяжыць, той і гаспадар яго.

Мужыкі так і зрабілі. Жарабя за кабылаю пабегла – на гэтым і спрэчка скончылася.

Вярнуўся пан з-за мяжы і пачуў, што разумная дзяўчынка без яго суд праводзіла. Разгневаўся ён, пачаў крычаць:

– Чаму не паслухалася мяне?! Ты мне больш не дачка! Бяры, што пажадаеш, сабе з маёнтка і вяртайся туды, адкуль прыйшла, каб я цябе тут ужо не бачыў!

– Добра, – згадзілася дзяўчынка. – Але мне хочацца на адыход цябе віном пачаставаць.

– Частуй, – буркнуў пан, – толькі хутчэй.

Напаіла яго дзяўчынка віном, пан і заснуў без памяці. Загадала яна тады слугам запрэгчы каня, пакласці пана ў карэту, і павезла яго ў бацькоўскую хату. А там яго знялі з карэты і перанеслі ў сенцы на салому:

– Вось табе пасцель замест пярын. Ачухвайся тут!

Прачнуўся назаўтра пан, агледзеўся: дзе ж гэта ён? Потым убачыў прыёмную дачку, якую прагнаў, і пытаецца:

– Чаму я ляжу тут, у бруднай мужыцкай хаце?

– Сам так захацеў, – смяецца дзяўчынка. – Ты ж мне сказаў: «Бяры, што пажадаеш, сабе з маёнтка і вяртайся туды, адкуль прыйшла». Вось я і ўзяла цябе. Так што ўставай, ідзі замест майго бацькі паншчыну адбываць. Ты мужчына дужы, работнік з цябе можа атрымацца нядрэнны.

Пачуўшы гэта, пан усхапіўся і так драпануў назад у свой маёнтак, што толькі яго і бачылі. Нават ад коней з карэтаю адрокся.

Каша з сякеры

Стары салдат ішоў на пабыўку. Стаміўся ў дарозе, есці хочацца. Дайшоў ён да вёскі, пастукаўся ў першую хату:

– Пусціце адпачыць падарожнага чалавека!

Дзверы адчыніла старая.

– Заходзь, салдат.

– А ці няма ў цябе, гаспадынька, паесці чаго?

У старой усяго ўдосталь, а салдату пашкадавала, прыкінулася ўбогаю.

– Вой, добры чалавек, і сама сёння нічога не ела: няма.

– Ну, няма дык няма, – кажа салдат.

Ды тут ён заўважае сякеру пад лаваю.

– Калі няма нічога іншага, то можна зварыць кашу і з сякеры.

Гаспадыня ажно рот разявіла.

– Як гэта з сякеры кашу зварыць?

– А вось так, давай чыгунок.

Старая прынесла чыгунок, салдат сякеру памыў, паклаў у чыгунок, наліў вады і паставіў на агонь.

Баба на салдата глядзіць, вачэй не зводзіць.

Узяў салдат лыжку, памешвае варыва, каштуе.

– Ну, як? – цікавіцца старая.

– Хутка будзе гатова, – адказвае салдат, – шкада толькі, няма чым пасаліць.

– Дык соль у мяне ёсць, пасалі.

Салдат пасаліў, зноў пакаштаваў.

– Смаката! Каб сюды яшчэ жменьку крупаў! Баба замітусілася, прынесла аднекуль мяшэчак крупаў.

– Бяры, насыпай колькі трэба.

Паклаў салдат у варыва крупы і далей варыць, памешвае, каштуе. Глядзіць старая на салдата на ўсе вочы, адарвацца не можа.

А салдат аблізваецца:

– Ну і смачная каша! Вось каб сюды яшчэ трошкі масла, дык увогуле цудоўна было б.

Знайшлося ў бабы і масла, якім кашу засмажылі.

– Ну, старая, цяпер нясі хлеб ды бярыся за лыжку: будзем кашу есці!

– Вось жа не думала, што гэткую добрую кашу можна з сякеры зварыць, – здзіўлялася баба, калі яны ўдваіх кашу елі.

А потым яна запыталася:

– Салдат! Калі ж сякеру будзем есці?

– Ды, бачыш, яна не ўварылася, – адказаў салдат, – дзе-небудзь па дарозе давару і паснедаю!

Прыхаваў ён сякеру ў свой ранец, развітаўся з гаспадыняй і пайшоў у іншую вёску.

Вось так салдат і кашу з’еў, і сякеру займеў.

Пра маладзільныя яблыкі ды жывую ваду

У некаторым царстве, у некаторым гаспадарстве жыў-быў цар. І было ў яго тры сыны: старэйшага звалі Фёдарам, сярэдняга Васілём, а малодшага Іванам.

Цар вельмі пастарэў і на вочы слабы стаў. А чуў ён, што за трыдзевяць зямель, у трыдзясятым царстве ёсць сад з маладзільнымі яблыкамі ды калодзеж з жывой вадой. Калі з’есці старому гэты яблык – памаладзее, а вадою гэтаю памыць вочы сляпому – будзе бачыць.

Цар збірае вялікую бяседу, кліча на пачастунак князёў ды баяраў і кажа ім:

– Хто б, шаноўныя, знайшоўся з ахвотнікаў паехаць за трыдзевяць зямель, у трыдзясятае царства, прывезці мне маладзільных яблыкаў ды жывой вады гарлач на дванаццаць гарлавін? Я б таму ганцу паўцарства адпісаў.

Тут большы пачаў за сярэдняга хавацца, а сярэдні за меншага. Ад меншага ж адказу няма.

Выходзіць царэвіч Фёдар і кажа:

– Не хочацца нам у людзі царства аддаваць. Я паеду ў гэтае падарожжа. Прывязу я табе, цар-бацюхна, маладзільных яблыкаў ды жывой вады гарлач на дванаццаць гарлавін.

Пайшоў Фёдар-царэвіч на стайню. Выбірае ён сабе каня няезджанага, цугляе аброць няцугленую, бярэ бізун нехвастаны, кладзе дванаццаць папруг з папругаю – не дзеля прыгажосці, а дзеля трываласці… І адправіўся Фёдар-царэвіч у дарогу. Бачылі, што ён сядаў, ды не бачылі, у які бок паскакаў…

Ехаў ён ці блізка, ці далёка, ці нізка, ці высока, ехаў дзень да вечара – да сонейка захаду. І даязджае да ростані, да трох дарог. Ляжыць на ростані пліта-камень, на ёй надпіс высечаны:

«Направа паедзеш – сябе ратаваць, каня загубіць. Налева паедзеш – каня ратаваць, сябе загубіць. Наперад паедзеш – жанатым быць».

Падумаў Фёдар-царэвіч: «Паеду туды, дзе жанатым быць».

І паехаў па той дарозе, дзе жанатым быць. Ехаў, ехаў і даязджае да палаца пад залатой страхой. Тут выбягае прыгожая дзяўчына і кажа яму:

– Царскі сын, я цябе з сядла здыму, хадзем са мною хлеб-соль есці ды спаць-адпачываць.

– Не, дзяўчына, хлеба-солі я не хачу, а сном мне шлях не скараціць. Мне трэба далей ехаць.

– Царскі сын, не спяшайся ехаць, а спяшайся рабіць, што табе люба.

Тут прыгожая дзяўчына яго з сядла зняла ды ў палац павяла. Накарміла яго, напаіла і спаць на ложак паклала.

Толькі лёг Фёдар-царэвіч да сцяны, гэтая дзяўчына хуценька ложак павярнула, ён і паляцеў у склеп, у яму глыбокую.

Ці доўга, ці коратка – цар зноў збірае бяседу, кліча князёў ды баяраў і кажа ім:

– Вось, шаноўныя, хто б знайшоўся з ахвотнікаў – прывезці мне маладзільных яблыкаў ды жывой вады гарлач на дванаццаць гарлавін? Я б таму ганцу паўцарства адпісаў.

Тут зноў большы хаваецца за сярэдняга, сярэдні за меншага. Ад меншага ж адказу няма.

Выходзіць другі сын, Васіль-царэвіч:

– Бацюхна, не хочацца мне царства ў чужыя рукі аддаваць. Я выпраўлюся ў шлях, прывязу гэтыя рэчы для цябе.

Ідзе Васіль-царэвіч на стайню, выбірае сабе каня няезджанага, цугляе аброць няцугленую, бярэ бізун нехвастаны, кладзе дванаццаць папруг з папругаю.

Паехаў Васіль-царэвіч. Бачылі, як ён сядаў, а не бачылі ў які бок паскакаў… Вось і ён даязджае да ростані, дзе ляжыць пліта-камень, і бачыць:

«Направа паедзеш – сябе ратаваць, каня загубіць.

Налева паедзеш – каня ратаваць, сябе загубіць. Наперад паедзеш – жанатым быць».

Думаў, думаў Васіль-царэвіч і паехаў па дарозе, дзе жанатым быць. Даехаў да палаца з залатой страхой. Выбягае да яго прыгожая дзяўчына і просіць яго з’есці хлеба-солі ды легчы адпачываць.

– Царскі сын, не спяшайся ехаць, а спяшайся рабіць, што табе люба…

Тут яна яго з сядла зняла, у палац павяла, накарміла, напаіла і спаць паклала.

Толькі Васіль-царэвіч лёг да сцяны, яна зноў ложак павярнула, і той паляцеў у склеп.

А там пытаюцца:

– Хто ляціць?

– Васіль-царэвіч. А хто сядзіць?

– Фёдар-царэвіч.

– Вось, браце, трапілі!

Ці доўга, ці коратка – трэці раз збірае цар бяседу, кліча князёў ды баяраў:

– Хто б знайшоўся з ахвотнікаў прывезці маладзільных яблыкаў ды жывой вады гарлач на дванаццаць гарлавін? Я б таму ганцу паўцарства адпісаў.

Тут зноў большы хаваецца за сярэдняга, а сярэдні за меншага. Ад меншага ж адказу няма.

Выходзіць Іван-царэвіч ды й кажа:

– Дай мне, бацюхна, блаславенне, ад буянай галавы да шпаркіх ног, ехаць у трыдзясятае царства – прывезці табе маладзільных яблыкаў і жывой вады, ды пашукаць яшчэ маіх братоў.

Даў яму цар блаславенне. Пайшоў Іван-царэвіч на стайню – выбраць сабе каня па розуме. На якога ні зірне, той дрыжыць; на якога руку ні пакладзе – той з ног валіцца…

Не мог выбраць Іван-царэвіч каня па розуме. Ідзе павесіўшы буяную галаву. Насустрач яму бабулька, што на падворку царскім жыве.

– Дзень добры, дзіцятка, Іван-царэвіч! Чаго ходзіш журботны-засмучаны?

– Як жа ж мне, бабулька, не журыцца – не магу знайсці каня па розуме.

– А ты б у мяне папытаў. Добры конь даўно стаіць закаваны ў склепе, на ланцугу жалезным. Зможаш яго ўзяць – будзе табе конь па розуме.

Прыходзіць Іван-царэвіч да склепа, пхнуў пліту жалезную, звярнулася пліта са склепа. Заскочыў ён да добрага каня, стаў яму конь сваімі пярэднімі нагамі на плечы.

Стаіць Іван-царэвіч – не зварухнецца. Парваў конь жалезны ланцуг, выскачыў са склепа і Івана-царэвіча выцягнуў. І тут яго Іван-царэвіч зацугляў аброццю няцугленаю, асядлаў сядзельцам няезджаным, паклаў дванаццаць папруг з папругаю – не дзеля прыгажосці, дзеля славы маладзецкай.

Выправіўся Іван-царэвіч у дарогу. Бачылі, што ён сядаў, а не бачылі, у які бок паскакаў… Даехаў ён да ростані і падумаў:

«Направа ехаць – каня загубіць, куды мне без каня? Наперад ехаць – жанатым быць – не дзеля таго я ў шлях выправіўся. Налева ехаць – каня выратаваць – гэтая дарога самая лепшая для мяне».

І збочыў Іван на тую дарогу, дзе каня выратаваць – сябе загубіць. Ехаў ён ці доўга, ці каротка, ці нізка, ці высока, па зялёных паплавах, па каменных гарах, ехаў дзень да вечара – да сонейка захаду, – і прыехаў да нейкай хаткі.

Стаіць хатка на курынай ножцы, з адным акенцам.

– Хатка, хатка, павярніся да лесу задам, да мяне перадам! Як мне ў цябе зайсці, так і выйсці.

Хатка павярнулася да лесу задам, да Івана-царэвіча перадам! Зайшоў той у яе, а там сядзіць Баба Яга, старая. Шаўковую кудзелю прадзе, а ніткі праз грады кідае.

– Цьфу, цьфу! – кажа. – То рускага духу не чуваць, не відаць, а сёння рускі дух сам прыйшоў.

А Іван-царэвіч ёй:

– Ах ты, Баба Яга, касцяная нага, не злавіўшы птушку – скубеш, не пазнаўшы малайца – няславіш. Ты б цяпер выбегла да мяне, добрага малайца, падарожнага чалавека, накарміла, напаіла і на ноч пасцель падрыхтавала. Я б лёг, ты б села ў галавах, пачала б распытваць, а я б распавёў – чый ды адкуль.

Вось Баба Яга гэта ўсё зрабіла – Івана-царэвіча накарміла, напаіла і да ложка падвяла. Села ў галавах і пачала распытваць:

– Чый ты, падарожны чалавек, добры малойца, ды адкуль? Якіх ты земляў? Якіх бацькі, маці сын?

– Я, бабуля, з такога царства, з такога гаспадарства. Я цароў сын – Іван-царэвіч. Еду за трыдзевяць зямель, за трыдзевяць азёр, у трыдзясятае царства па жывую ваду і маладзільныя яблыкі.

– Ну, дзіцятка маё мілае, далёка ж табе ехаць: жывая вада і маладзільныя яблыкі – у магутнай волаткі, дзяўчынкі Сінявочкі, яна мне родная пляменніца. Не ведаю, ці атрымаеш ты згоду…

– А ты, бабуля, дай сваю галаву маім магутным плячам, падзяліся розумам.

– Шмат малойцаў праязджала, ды не шмат ветліва размаўляла. Вазьмі, дзіцятка, майго каня. Мой конь будзе жвавейшы, давязе ён цябе да маёй сярэдняй сястры, яна цябе навучыць.

Іван-царэвіч устаў на досвітку раненька, памыўся беленька. Падзякаваў Бабе Язе за начлег і паехаў на яе кані.

Раптам ён і кажа каню:

– Стой! Пальчатку згубіў.

А конь адказвае:

– Калі ж ты сказаў, я ўжо дзвесце вёрст праскакаў…

Едзе Іван-царэвіч ці блізка, ці далёка. Дзень на ноч паварочваецца. І пабачыў ён наперадзе хатку на курынай ножцы, з адным акенцам.

– Хатка, хатка, павярніся да лесу задам, да мяне перадам! Як мне ў цябе зайсці, так і выйсці.

Хатка павярнулася да лесу задам, да яго перадам. Раптам пачулася – конь заіржаў, і конь пад Іванам-царэвічам адгукнуўся.

Коні ж былі з аднаго табуна. Пачула гэта Баба Яга – яшчэ старэйшая за тую – і кажа:

– Прыехала да мяне, відаць, сястрыца ў госці.

І выходзіць на ганак:

– Цьфу, цьфу, то рускага духу не чуваць, не відаць, а сёння рускі дух сам прыйшоў.

А Іван-царэвіч ёй:

– Ах ты, Баба Яга, сустракай госця па вопратцы, праводзь па розуме. Ты б майго каня ўзяла, мяне б, добрага малайца, падарожнага чалавека, накарміла, напаіла ды спаць паклала…

Баба Яга гэта ўсё зрабіла – каня ўзяла, а Івана-царэвіча накарміла, напаіла, у ложак паклала і пачала распытваць, хто ён і куды накіроўваецца.

– Я, бабуля, з такога царства, з такога гаспадарства, цароў сын Іван-царэвіч. Еду па жывую ваду і маладзільныя яблыкі да магутнай волаткі, дзяўчыны Сінявочкі…

– Ну, дзіцятка мілае, не ведаю, ці атрымаеш ты згоду. Няпроста, няпроста дабрацца да дзяўчыны Сінявочкі!

– А ты, бабуля, дай сваю галаву маім магутным плячам, падзяліся розумам.

– Шмат малойцоў праязджала, ды не шмат ветліва размаўляла. Вазьмі, дзіцятка, майго каня, едзь да маёй старэйшай сястры. Яна лепей за мяне навучыць, што рабіць.

Вось Іван-царэвіч пераначаваў у гэтай старой, устаў на досвітку раненька, памыўся беленька. Падзякаваў Бабе Язе за начлег і паехаў на яе кані.

А гэты конь яшчэ спраўнейшы за таго.

Раптам Іван-царэвіч кажа:

– Стой! Пальчатку згубіў.

А конь адказвае:

– Калі ж ты сказаў, я ўжо трыста вёрст праскакаў…

Не хутка справа робіцца, хутка казка расказваецца. Едзе Іван-царэвіч дзень да вечара – да сонейка захаду. Выязджае – да хаткі на курынай ножцы, з адным акенцам.

– Хатка, хатка, павярніся да лесу задам, да мяне перадам! Мне не век векаваць, адну ночку пераначаваць.

Раптам заіржаў конь, і пад Іванам-царэвічам конь адгукнуўся. Выходзіць на ганак Баба Яга, вялікага веку, яшчэ старэйшая за тую. Паглядзела – конь яе сястры, а вершнік чужаземны, малойца прыгожы…

Тут Іван-царэвіч ветліва ёй пакланіўся і начаваць папрасіўся. Няма чаго рабіць! Начлег з сабою не возяць – начлег кожнаму: пешаму і коннаму, беднаму і багатаму.

Баба Яга ўсё зрабіла як мае быць – каня забрала, а Івана-царэвіча накарміла, напаіла і пачала распытваць, хто ён ды адкуль і куды едзе.

– Я, бабуля, з такога царства, з такога гаспадарства, цароў сын Іван-царэвіч. Быў у тваёй малодшай сястры, яна паслала да сярэдняй, а сярэдняя да цябе накіравала. Дай сваю галаву маім магутным плячам, падкажы, як мне здабыць у дзяўчыны Сінявочкі жывой вады і маладзільных яблыкаў.

– Няхай будзе так, дапамагу я табе, Іван-царэвіч. Дзяўчына Сінявочка, мая пляменніца, – дужая і магутная волатка. Вакол яе царства – сцяна тры сажні вышыні, сажань таўшчыні, каля брамы варта – трыццаць волатаў. Цябе і да брамы не пусцяць. Трэба табе ехаць апоўначы, ехаць на маім добрым кані. Даедзеш да сцяны – бі каня па баках бізуном нехвастаным. Конь цераз сцяну пераскочыць. Ты каня прывяжы і ідзі ў сад. Пабачыш яблыню з маладзільнымі яблыкамі, а пад яблыняю калодзеж. Тры яблыкі сарві, а болей не бяры. І зачэрпні з калодзежа жывой вады гарлач на дванаццаць гарлавін. Дзяўчына Сінявочка будзе спаць, ты ў палац да яе не заходзь, а сядай на каня і бі яго па баках. Ён цябе цераз сцяну перанясе.

Іван-царэвіч вырашыў не начаваць у гэтай старой, а сеў на добрага каня і паехаў у ноч. Гэты конь падскоквае, імхі-багны пераскоквае, рэкі, азёры хвастом замятае.

Ці доўга, ці коратка, ці нізка, ці высока, даязджае Іван-царэвіч апоўначы да высокай сцяны. Каля брамы варта стаіць – трыццаць магутных волатаў. Прытрымлівае ён свайго каня, б’е яго бізуном нехвастаным. Конь узлаваўся і пераскочыў цераз сцяну. Злез Іван-царэвіч з каня, выходзіць у сад і бачыць – стаіць яблыня са срэбным лісцем, залатымі яблыкамі, а пад яблыняй калодзеж. Іван-царэвіч сарваў тры яблыкі, а болей не ўзяў, зачарпнуў з калодзежа жывой вады гарлач на дванаццаць гарлавін. І закарцела яму на свае вочы пабачыць дужую магутную волатку, дзяўчыну Сінявочку.

Заходзіць у палац, а там спяць па адзін бок шэсць паленіц{Паленіца. У рускім эпасе – волат (мужчына або жанчына).} – дзявок-волатак, і па другі бок шэсць, а пасярэдзіне раскідалася дзяўчына Сінявочка, спіць, нібы вялікі рачны парог шуміць.

Не ўтрымаўся Іван-царэвіч, прыклаўся, пацалаваў яе і выйшаў… Сеў на добрага каня, а конь кажа яму чалавечым голасам:

– Не паслухаўся ты, Іван-царэвіч, зайшоў у палац да дзяўчыны Сінявочкі. Цяпер мне сцяну не пераскочыць.

Іван-царэвіч б’е каня бізуном нехвастаным.

– Ах ты, конь, воўчая сыць, травяны мех, нам тут не ноч начаваць, а галаву страціць!

Узлаваўся конь яшчэ болей і пераскочыў цераз сцяну, ды зачапіў яе падковаю – на сцяне струны заспявалі і званы зазванілі.

Дзяўчына Сінявочка прачнулася ды заўважыла крадзеж:

– Прачынайцеся, у нас крадзеж вялікі!

Загадала яна асядлаць свайго магутнага каня і кінулася з дванаццацю паленіцамі наўздагон за Іванам-царэвічам.

Падганяе Іван-царэвіч як мага каня, а дзяўчына Сінявочка скача за ім. Даязджае ён да старэйшай Бабы Ягі, а тая ўжо каня вывела, падрыхтавала. Ён – са свайго каня ды на гэтага і зноў паімчаў… Іван-царэвіч за дзверы, а дзяўчына Сінявочка – у дзверы і пытаецца ў Бабы Ягі:

– Бабуля, ці звер тут не прабягаў?

– Не, дзіцятка.

– Бабуля, ці малойца тут не праязджаў?

– Не, дзіцятка. А ты з дарогі з’еш малачка.

– З’ела б я, бабуля, ды доўга карову даіць.

– Што ты, дзіцятка, я хуценька…

Пайшла Баба Яга карову даіць – доіць, не спяшаецца. З’ела дзяўчына Сінявочка малачка ды зноў пагналася за Іванам-царэвічам.

Даязджае Іван-царэвіч да сярэдняй Бабы Ягі, каня памяняў і далей паскакаў. Ён за дзверы, а дзяўчына Сінявочка – у дзверы:

– Бабуля, ці не праскокваў звер, не праязджаў добры малойца.

– Не, дзіцятка. А ты б з дарогі з’ела блінцоў.

– Дык ты доўга пячы будзеш.

– Што ты, дзіцятка, я хуценька…

Напякла Баба Яга блінцоў – пячэ, не спяшаецца. Дзяўчына Сінявочка з’ела і зноў пагналася за Іванам-царэвічам.

Ён даязджае да малодшай Бабы Ягі, злез з каня, сеў на свайго каня магутнага і зноў паскакаў. Ён за дзверы, дзяўчына Сінявочка – у дзверы і пытаецца ў Бабы Ягі, ці не праязджаў добры малойца.

– Не, дзіцятка. А ты б з дарогі ў лазні папарылася.

– Дык ты доўга паліць будзеш.

– Што ты, дзіцятка, я хуценька…

Выпаліла Баба Яга ў лазні, усё падрыхтавала. Дзяўчына Сінявочка папарылася, памылася і зноў паскакала наўздагон. Конь яе з горкі на горку пераскоквае, рэкі, азёры хвастом замятае. Вось-вось Івана-царэвіча нагоніць.

Той бачыць за сабою пагоню: дванаццаць волатак з трынаццатай – дзяўчынай Сінявочкай – збіраюцца яго схапіць, з плячэй галаву зняць. Спыніў ён каня, дзяўчына Сінявочка наскоквае і крычыць яму:

– Што ж ты, злодзей, без дазволу з майго калодзежа піў ды калодзеж не закрыў!

А ён ёй:

– Чакай, давай раз’едземся на тры скачкі коневых, давай сілу спрабаваць.

Тут Іван-царэвіч і дзяўчына Сінявочка раз’ехаліся на тры скачкі коневых, бралі паліцы баявыя, дзіды даўгамерныя, шабелькі вострыя. І з’язджаліся тры разы, паліцы зламалі, дзіды-шаблі вышчарбілі – не маглі адзін адно з каня зваліць.

Не было чаго на добрых канях раз’язджацца, саскочылі яны з коней і счапіліся аберуч.

Дужаліся з раніцы да вечара – да сонейка захаду. У Івана-царэвіча шпаркая ножка падвярнулася, упаў ён на сырую зямлю. Дзяўчына Сінявочка стала каленкам на яго белыя грудзі і выцягвае меч булатны – калоць яго белыя грудзі. Іван-царэвіч і кажа ёй:

– Не губі ты мяне, дзяўчына Сінявочка, лепш вазьмі за белыя рукі, паднімі з сырой зямлі, пацалуй у вусны салодкія.

Тут дзяўчына Сінявочка падняла Івана-царэвіча з сырой зямлі і пацалавала ў вусны салодкія. І паставілі яны шацёр у чыстым полі, на шырокім прыволлі, на зялёных лугах. Тут яны балявалі тры дні і тры ночы. Тут яны і заручыліся і пярсцёнкамі памяняліся.

Дзяўчына Сінявочка яму кажа:

– Я паеду дахаты, і ты едзь дахаты, ды глядзі нікуды не збочвай… Праз тры гады чакай мяне ў сваім царстве.

Селі яны на коней і паехалі кожны ў свой бок… Ці доўга, ці коратка, не хутка справа робіцца, хутка казка расказваецца, – даязджае Іван-царэвіч да ростані, да трох дарог, дзе пліта-камень, ды й думае:

«Вось нядобра! Дахаты еду, а браты мае Бог ведама дзе».

І не паслухаўся ён дзяўчыну Сінявочку, збочыў на тую дарогу, дзе жанатым быць… І прыязджае да палаца з залатой страхой. Тут пад Іванам-царэвічам конь заіржаў і братоў коні адгукнуліся. Коні ж былі з аднаго табуна. Іван-царэвіч узышоў на ганак, грукнуў у дзверы, макаўкі на палацы затрэсліся, аканіцы пагнуліся. Выбягае прыгожая дзяўчына.

– Ах, Іван-царэвіч, даўно я цябе чакаю! Ідзі са мною хлеб-соль есці і спаць-адпачываць.

Павяла яго ў палац і пачала частаваць. Іван-царэвіч не столькі еў, колькі пад стол кідаў, не столькі піў, колькі пад стол ліў. Павяла яго прыгожая дзяўчына ў спачывальню:

– Лягай, Іван-царэвіч, спаць-адпачываць.

А Іван-царэвіч штурхнуў яе на ложак, хуценька ложак павярнуў, дзяўчына й паляцела ў склеп, у яму глыбокую.

Іван-царэвіч схіліўся над ямаю і гукае:

– Хто там жывы?

А з ямы адказваюць:

– Фёдар-царэвіч ды Васіль-царэвіч.

Ён іх з ямы выцягнуў – яны з твару чорныя, зямлёй ужо пачалі абрастаць. Іван-царэвіч памыў братоў жывой вадою – зрабіліся зноў ранейшымі.

Селі яны на коней і паехалі… Ці доўга, ці коратка, даехалі да ростані. Іван-царэвіч і кажа братам:

– Папільнуйце майго каня, а я адпачну.

Лёг ён на шаўковую траву і заснуў моцным сном.

А Фёдар-царэвіч і кажа Васілю-царэвічу:

– Вернемся мы без жывой вады, без маладзільных яблыкаў – будзе нам мала гонару, пашле нас бацька гусей пасвіць.

Васіль-царэвіч адказвае:

– Давай Івана-царэвіча ў прорву скінем, а гэтыя рэчы возьмем ды бацьку ў рукі аддамо.

Вось яны ў яго з-за пазухі выцягнулі маладзільныя яблыкі і гарлач з жывой вадой, а яго ўзялі ды кінулі ў прорву. Іван-царэвіч ляцеў туды тры дні і тры ночы.

Упаў Іван-царэвіч на самае ўзмор’е. Ачуняў і бачыць – толькі неба і вада, і пад старым дубам каля мора птушаняты пішчаць – б’е іх непагадзь.

Іван-царэвіч зняў з сябе кафтан і птушанят накрыў, а сам схаваўся пад дуб.

Супакоілася непагадзь, ляціць вялікая птушка Нагай.

Прыляцела, пад дуб села і пытаецца ў птушанят:

– Дзіцяткі мае мілыя, ці не забіла вас непагадзь?

– Не крычы, маці, нас выратаваў рускі чалавек, сваім кафтанам накрыў.

Птушка Нагай пытаецца ў Івана-царэвіча:

– Як ты сюды трапіў, мілы чалавек?

– Мяне родныя браты ў прорву кінулі за маладзільныя яблыкі ды жывую ваду.

– Ты маіх дзяцей выратаваў, прасі ў мяне, што жадаеш: золата, срэбра, камяні каштоўныя.

– Нічога, Нагай-птушка, мне не трэба: ні золата, ні срэбра, ні камяні каштоўныя. А ці нельга мне трапіць у родную старонку?

Нагай-птушка яму адказвае:

– Знайдзі мне дзве кадкі – пудоў па дванаццаць – мяса.

Вось Іван-царэвіч настраляў на ўзмор’і гусей, лебедзяў, у дзве кадкі паклаў, паставіў адну кадку Нагай-птушцы на правае плячо, а другую кадку – на левае, сам сеў ёй на спіну. Пачаў птушку Нагай карміць, яна ўзнялася і ляціць у вышыню.

Яна ляціць, а ён ёй падае ды падае… Ці доўга, ці коратка так ляцелі, скарміў Іван-царэвіч абедзве кадкі. А птушка Нагай зноў паварочваецца. Ён узяў нож, адрэзаў у сябе кавалак з нагі і Нагай-птушцы даў. Тая ляціць, ляціць і зноў паварочваецца. Ён з другой нагі адрэзаў мяса і даў. Вось ужо недалёка ляцець засталося. Нагай-птушка зноў паварочваецца. Ён з грудзей у сябе мяса адрэзаў і ёй аддаў.

Тут Нагай-птушка данесла Івана-царэвіча да роднай старонкі.

– Добра ты карміў мяне ўсю дарогу, але нічога смачнейшага за апошні кавалак зроду не каштавала.

Іван-царэвіч ёй і паказвае раны. Нагай-птушка адрыгнула, тры кавалкі выпалі:

– Прыкладзі на месца.

Іван-царэвіч прыклаў – мяса й прырасло да касцей.

– Цяпер злазь з мяне, Іван-царэвіч, я дамоў палячу.

Узнялася Нагай-птушка ў вышыню, а Іван-царэвіч пакрочыў па дарозе да роднай старонкі.

Прыйшоў ён у сталіцу і даведваецца, што Фёдар-царэвіч і Васіль-царэвіч прывезлі бацьку жывой вады і маладзільных яблыкаў, і цар вылечыўся: па-ранейшаму стаў здароўем моцны, і зрок вярнуўся.

Не пайшоў Іван-царэвіч да бацькі, маці, а сабраў п’яніцаў, карчомную галоту і давай гуляць па шынках.

Тым часам за трыдзевяць зямель, у трыдзясятым царстве магутная багатырка Сінявочка нарадзіла двух сыноў.

Яны растуць не па днях, а па гадзінах. Хутка казка расказваецца, не хутка справа робіцца – мінула тры гады. Сінявочка ўзяла сыноў, склікала войска і пайшла шукаць Івана-царэвіча.

Прыйшла яна ў яго царства і ў чыстым полі, на шырокім прыволлі, на зялёных лугах паставіла шацёр белапалатняны. Ад шатра дарогу заслала сукнамі каляровымі. І пасылае ў сталіцу цару паведаміць:

– Цар, аддай царэвіча. Не аддасі – усё царства патапчу, папалю, цябе ў палон захаплю.

Цар спалохаўся і пасылае старэйшага – Фёдара-царэвіча. Ідзе Фёдар-царэвіч па каляровых сукнах, падыходзіць да шатра белапалатнянага. Выбягаюць два хлопчыкі:

– Мамачка, мамачка, ці не гэта наш татачка ідзе?

– Не, дзеткі, гэта ваш дзядзечка.

– А што загадаеш з ім рабіць?

– А вы, дзеткі, пачастуйце яго добра.

Тут гэтыя два хлапчукі ўзялі трысціны ды давай хвастаць Фёдара-царэвіча ніжэй спіны. Білі, білі, той ледзь уцёк.

А Сінявочка зноў пасылае да цара:

– Аддай царэвіча…

Яшчэ больш напалохаўся цар і пасылае сярэдняга – Васіля-царэвіча. Той прыходзіць да шатра. Выбягаюць два хлопчыкі:

– Мамачка, мамачка, ці не гэта наш татачка ідзе?

– Не, дзеткі, гэта ваш дзядзечка, пачастуйце яго добра.

Два хлапчукі зноў давай дзядзьку трысцінамі часаць. Білі-білі, Васіль-царэвіч ледзь уцёк.

А Сінявочка трэці раз пасылае да цара:

– Ідзіце шукайце трэцяга сына, Івана-царэвіча. Не знойдзеце – усё царства патапчу, папалю.

Цар яшчэ больш напалохаўся, пасылае па Фёдара-царэвіча і Васіля-царэвіча, загадвае ім знайсці брата, Івана-царэвіча. Тут браты ўпалі бацьку ў ногі і ва ўсім прызналіся: як у соннага Івана-царэвіча ўзялі жывую ваду і маладзільныя яблыкі, а самога скінулі ў прорву.

Пачуў гэта цар і заліўся слязамі. А тым часам Іван-царэвіч сам ідзе да Сінявочкі, і з ім ідзе галота карчомная. Яны пад нагамі сукны рвуць і ў бакі раскідаюць.

Падыходзіць ён да белапалатнянага шатра. Выбягаюць два хлапчукі:

– Мамачка, мамачка, да нас нейкі п’яніца ідзе з галечай карчомнаю.

А Сінявочка ім:

– Бярыце яго за белыя рукі, вядзіце ў шацёр. Гэта ваш родны бацька.

Ён тры гады бязвінна пакутаваў.

Тут Івана-царэвіча ўзялі за белыя рук, правялі ў шацёр. Сінявочка яго памыла і расчасала, вопратку на ім памяняла і спаць паклала. А галоце карчомнай па чарачцы паднесла, і яны па дамах разышліся.

На другі дзень Сінявочка і Іван-царэвіч прыехалі ў палац. Тут пачалі гуляць ды весяліцца. Фёдару-царэвічу і Васілю-царэвічу мала было гонару, выгналі іх з двара – начаваць дзе ноч, дзе дзве, а трэцюю і начаваць няма дзе…

Іван-царэвіч не застаўся тут, а паехаў з Сінявочкаю ў яе дзявочае царства.

На гэтым і казка ўся.

Пакацігарошак

Жыў-быў адзін чалавек, і меў ён шасцёра сыноў і адну дачку. Пайшлі сыны ў поле араць і загадалі, каб сястра прынесла ім полудзень. Яна кажа:

– А дзе ж вы будзеце араць? Я ж не ведаю.

Яны кажуць:

– Мы правядзём раллю ад хаты ажно да тае нівы, дзе араць будзем, то ты за той баразною і ідзі.

Паехалі.

А змей, што жыў за тым полем, у лесе, узяў дый на той раллі скібы назад папераварочваў, а сваю працягнуў да свайго палаца. Сястра як панесла братам полудзень, то пайшла ўздоўж гэтай баразны і датуль ішла, пакуль не зайшла ў двор змеяў. Там яе змей і схапіў.

Прыходзяць сыны ўвечары дадому дый кажуць маці:

– Увесь дзень аралі, а вы нам полудзень не прыслалі.

– Як гэта не прыслала? Аленка ж панесла. Я думала, яна з вамі вернецца. Ці не заблудзілася?

Браты і кажуць:

– Трэба ісці шукаць яе.

Дый пайшлі ўсе шасцёра ўздоўж тае баразны і дайшлі-такі да палаца змеявага, дзе іхняя сястра была. Прыходзяць туды, калі яна там.

– Браточкі мае любыя, дзе ж я вас падзену, як змей прыляціць? Ён жа вас паесць!

Тут жа і змей ляціць.

– А, – кажа, – чалавечым духам пахне! А што, хлопцы, прыйшлі біцца ці мірыцца?

– Не, – кажуць, – біцца!

– Хадзем жа на жалезны ток!

Пайшлі на жалезны ток біцца. Нядоўга і біліся: як ударыў іх змей дык і загнаў у той ток. Узяў іх тады ледзьве жывых і ў глыбокую цямніцу кінуў.

А тыя муж і жонка чакаюць і чакаюць сыноў – няма. Вось аднойчы пайшла жонка на рэчку бялізну мыць, а тут коціцца гарошынка па дарозе. Жонка ўзяла гарошынку дый з’ела.

Праз нейкі час нарадзіўся ў яе сын. Назвалі яго Пакацігарошкам.

Расце дый расце той сын, – няшмат гадоў, а ўжо вялікі вырас. Аднаго разу бацька з сынам капалі студню, дакапаліся да вялікага каменя. Бацька пабег людзей клікаць, каб дапамаглі камень выкінуць. Пакуль бацька хадзіў, Пакацігарошак узяў дый выкінуў. Прыходзяць людзі, як глянулі – ажно аслупянелі. Спалохаліся, што ў яго такая сіла, і хацелі яго забіць. А ён падкінуў той камень уверх дый падхапіў, людзі і паўцякалі.

Вось капаюць далей і дакапаліся да вялікага кавалка жалеза. Выцягнуў яго Пакацігарошак дый схаваў.

Пытаецца раз Пакацігарошак у бацькі, у маці:

– Недзе павінны быць у мяне браты і сястра?

– Эт, – кажуць, – сынку, былі ў цябе і сястра, і шасцёра братоў, ды так і так з імі сталася.

– Ну, – кажа ён, – то я пайду іх шукаць.

Бацька і маці ўгаворваюць:

– Не ідзі, сыне: шасцёра пайшло, ды загінула, а ты адзін, каб таксама не загінуў!

– Не, пайду ўсё ж! Як гэта сваю кроў ды не вызваліць?

Узяў тое жалеза, што закапаў, дый панёс да каваля.

– Выкуй, – кажа, – мне булаву, ды вялікую!

Як пачаў каваль каваць, то выкаваў такую булаву, што ледзьве з кузні вынеслі. Узяў Пакацігарошак тую булаву, кінуў уверх дый кажа бацьку:

– Лягу я спаць, а вы мяне пабудзіце, калі будзе булава ляцець праз дванаццаць дзён.

Дый лёг. На трынаццаты дзень гудзе тая булава! Пабудзіў яго бацька, ён усхапіўся, падставіў палец, булава як ударылася аб яго, дык і разламалася папалам. Ён і кажа:

– Ну, з гэтаю булавою нельга ісці шукаць братоў і сястру, – трэба выкаваць другую.

Панёс яе зноў да каваля.

– На, – кажа, – перакуй, каб была па мне! Выкаваў каваль яшчэ большую. Пакацігарошак і тую шпурнуў угору дый лёг зноў на дванаццаць дзён. На трынаццаты дзень ляціць тая булава назад, гудзе – ажно зямля дрыжыць. Пабудзілі Пакацігарошка, ён усхапіўся, падставіў палец, булава як ударылася аб яго – толькі крышку сагнулася.

– Ну, з гэтаю булавою можна шукаць братоў і сястру. Пячыце, мама, боханы ды сушыце сухары, – пайду.

Узяў тую булаву, у торбу – боханаў і сухароў, развітаўся і пайшоў.

Пайшоў уздоўж баразны, тае даўнейшай, якую яшчэ трошкі знаць было, дый зайшоў у лес. Ідзе тым лесам, ідзе ды ідзе. Нарэшце прыходзіць у вялікі двор. Уваходзіць у двор, тады – у вялікі будынак, а змея няма, адна сястра Аленка дома.

– Дзень добры, дзяўчына!

– Дзень добры, хлопча! Чаго ты сюды зайшоў: прыляціць змей, то ён цябе з’есць!

– Можа, аднак, і не з’есць! А ты хто такая?

– Я была адна дачка ў бацькі і маці, ды мяне змей украў, а шасцёра братоў пайшлі вызваляць дый загінулі.

– Дзе ж яны? – пытаецца Пакацігарошак.

– Укінуў змей у цямніцу, дый не ведаю, ці яшчэ жывыя, ці, можа, і косці ўжо струхнелі.

– Пачакай, можа, я цябе вызвалю, – кажа Пакацігарошак.

– Дзе табе вызваліць! Шасцёра не вызвалілі, а ты ж адзін!

– Нічога, паглядзім! – кажа Пакацігарошак.

Дый сеў на падаконніку, чакае. Аж тут і змей ляціць. Прыляцеў ды кажа:

– Гэ, чалавечым духам пахне!

– Дзіва што пахне, – кажа Пакацігарошак, – калі я прыйшоў.

– Ага, хлопец, а што табе тут трэба? Біцца ці мірыцца?

– Нашто ўжо там мірыцца, біцца, – кажа Пакацігарошак.

– Хадзем жа на жалезны ток!

– Хадзем!

Прыйшлі. Змей і кажа:

– Бі першы!

– Не, – кажа Пакацігарошак, – бі ты спачатку!

Змей як ударыў яго, дык па костачкі і загнаў у жалезны ток. Вырваў ногі Пакацігарошак, як махнуў булавою, як ударыў змея, – загнаў яго ў жалезны ток па калені. Вырваўся змей, ударыў Пакацігарошка – і таго па калені загнаў. Ударыў Пакацігарошак другі раз, па пояс загнаў змея ў жалезны ток, ударыў трэці раз – зусім забіў.

Пайшоў тады ў цямніцы глыбокія, адамкнуў сваіх братоў, а яны ледзьве жывыя.