Читать онлайн Мы – хлопцы жывучыя бесплатно

© Сяркоў І. К., нашчадкі, 2015

© УП «Мастацкая літаратура», 2015

© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2016

Стрыгунок

Мінула ўсяго некалькі дзён, як нашы занялі сяло. Фронт яшчэ недалёка. Яшчэ трывожна на душы: ходзяць чуткі пра нейкія дэсанты, Вечарамі, як толькі змеркнецца, неба на захадзе пачынае чырванець, нібы бярэцца на мароз. Там немцы паляць вёскі. Па начах яны яшчэ прылятаюць бамбіць горад, і тады з акна нашай хаты відаць, як у тым баку блукаюць у небе ярка-блакітныя промні пражэктараў, як густую асеннюю цемрадзь пранізваюць трасіруючыя кулі і снарады. Агні то бягуць чародкамі адзін за адным, то рассыпаюцца па небе, як з сяўні. Такімі начамі ў нашай хаце ніхто не спіць. Жанчыны з пагарэльцаў шэпчуць малітвы, дзеці насцярожана прыслухоўваюцца да далёкага грукату. Мая бабка то пастаіць ля акна, то выбежыць на ганак, каб паслухаць, ці не ляцяць тыя гіцалі і сюды, і ўсё просіць бога, каб той адвёў ад нас бомбу, угаворвае папсаваць «іхнія ерапланы».

Кожны дзень вяртаюцца з бежанцаў нашы аднавяскоўцы. Адны валакуць на сабе свае клункі, нясуць на руках дзяцей, другія, упрогшыся ўсёй сям’ёй, цягнуць па разбітай грузавікамі і танкамі дарозе саматужныя каляскі. У Палікарпа, што жыве на Хутары, уцалела карова, дык ён абвешаў яе пажыткамі і яшчэ малога зверху пасадзіў. Малы, абвязаны пад пахі матчынай хусткай, трымаецца аберуч за мяшок і ганарліва паглядае па баках: ага, верхам еду! А мы з хлопцамі стаім ды пасмейваемся. Знайшоўся данскі казак! Глядзі, каб рагаты скакун не ўпудзіўся.

То на адно, то на другое пажарышча прыходзяць гаспадары, корпаюцца ў вуголлі, спадзеючыся нешта знайсці. Можа, чыгунок які не згарэў, можа, гліняны збан уцалеў. I мая бабка не адстае ад людзей: схадзіла на чужое папялішча і назбірала амаль не поўны фартух перагарэлых цвікоў.

– Жывы пра жывое думае, – сказала яна, высыпаючы цвікі ў скрынку з розным патрэбным у гаспадарцы жалеззем.

А я ні пра што не думаю. Мне добра на ўсім гатовым. Толькі і ведаю гойсаць па вуліцы, як той, што з ланцуга сарваўся. Няхай бы ўжо мой брат Глыжка біў лынды, дык таму дараваць можна. Бясштанька яшчэ. Ён толькі сёлета пайшоў бы ў школу, калі б не вайна. А я хлопец ужо вялікі, мне трынаццаць гадоў стукнула, бабка кажа, што вось-вось жаніць пара, але розуму і на бабульчынага паўкіпця не нажыў.

Бабцы здаецца, што і мой прыяцель Санька Макавей, сын хахлушкі Марфешкі, таксама ветрагон. У нас абодвух наўме адно войска, што ідзе па шашы, у нашых галовах толькі танкі, як быццам не нагледзеліся на іх за вайну: спачатку – на нямецкія, цяпер – на свае. Дома двор разбураны, сенцы раскіданы, дык у мяне рукі адсохлі падняць на пажарышчы цвік і прыбіць хоць адзін аполак. Вось калі б нам з Санькам патроны давалі – іх бы мы, напэўна, з хлебам елі.

Тут бабка, як заўсёды, павінна была яшчэ сказаць, што не будзе з мяне чалавека, але не сказала: пад акном свіснуў Санька.

– Іван! Гайда самалёт нямецкі глядзець! Ноччу збілі!

Бабка аж за сэрца схапілася. I не дзіва: Санька – лепшы свістун на нашай вуліцы. Закладзе чатыры пальцы ў рот ды як дзьмухне – мёртвы падскочыць. А вераб’і месца сабе на вербах не знаходзяць.

– Каб цябе нячыстая сіла свіснула, ідал рагаты, – сказала бабка, а я тым часам выпырхнуў на вуліцу. Калі ўпаў нямецкі самалёт, то хіба ты будзеш думаць пра нейкія там цвікі і аполкі, пра разбураны двор і незасыпаную прызбу? Няхай старая ўжо як хоча злуецца, а бегчы трэба. Не пабяжыш – хлопцы і без цябе паадкручваюць і разбяруць усё самае лепшае, а ты застанешся так, будзеш потым сядзець без нічога.

– Хутчэй! – нецярпліва махнуў рукой мой прыяцель і ўжо на хаду з зайздрасцю сказаў: – Васька Мамуля знайшоў там штось такое, як гадзіннік. Са стрэлкамі.

Нам у твары б’е золкі вецер са снежнымі крупамі. З-пад ног разлятаюцца пырскі бруднай вады: на дарозе вялікія лужыны – не кожную пераскочыш. Але калі б з неба сыпалася каменне, і гэта б нас не спыніла. Не кожны дзень падаюць за нашым сялом нямецкія самалёты.

Самалёт упаў далёка, за Лісінымі равамі ў лазе. Калі пойдзеш па вуліцы, то дасі кругаля ледзь не да хаты бязногага Цімоха, а там яшчэ лугам вярсты тры з гакам. Але цяпер такія хлопцы, як мы, па вуліцы не ходзяць. Дзе гуляе вольны вецер, там і нам ёсць дарога. Ні платоў табе, ні агароджаў, ні парканаў з варотамі. Варта дабегчы да Міронавага пажарышча, потым па двары, ад якога засталося адно абгарэлае шула, шмыгнуць у сад, пераскочыць цераз падсечаную снарадам грушу-спасаўку, і ты адразу апынешся на Малахавым агародзе.

Тут немцы выкапалі глыбокі бліндаж. З Малахавай хаты яны зрабілі сцены і накат, а парэчкі перасадзілі на насып для маскіроўкі.

З-пад накату выведзена бляшаная труба, з якой валіць шызы дым і ляцяць іскры. Хацелі мы з Санькам зазірнуць у амбразуру, паглядзець, хто там пасяліўся, але нічога не ўбачылі. У амбразуру ўстаўлена шыбка з кавалкаў замурзанага шкла і вісіць нешта падобнае на фіранку.

За агародамі, у траншэях, процьма пустых нямецкіх гільзаў, большых і меншых, у стужках і насыпам, вінтовачных і ракетных. Але на гільзы мы цяпер і глядзець не хочам. Падумаеш, дабро! Абы толькі была ахвота, дык можна поўны мех назбіраць.

А вось рознакаляровыя тэлефонныя правады – гэта рэч. З іх выходзяць цудоўныя каралі. Многія дзяўчаты такія носяць. Шкада, што ў нас часу няма, а то і мы з Санькам пашукалі б правадоў і нарабілі б караляў усім-усім: маёй бабцы, Санькавай матцы, цётцы Марыне.

На вочы трапілася нямецкая каска. Санька па-заліхвацку падфутболіў яе нагой. Каска з бразгатам пакацілася з гары ў тарфяны кар’ер, а мы пабеглі далей.

Знайсці самалёт аказалася не так проста. За Лісінымі равамі лазы багата. Можна, не ведаючы, цэлы дзень хадзіць і нічога не выхадзіць. А тут яшчэ асака, куп’ё, балота. Балота славутае – Махавое. Усе нашы Падлюбічы дралі тут мох канапаціць хаты, таму што столькі моху нідзе не знойдзеш. Ідзеш, як па падушках.

Не было таго лета, каб у Махавым не тапіўся конь. Бягуць тады дзядзькі па вуліцы: хто з вяроўкай, хто з ручніком, хто з рыдлёўкай, як на пажар.

Калі я быў малы, дык верыў, што ў Махавым жывуць чэрці. Так бабка казала. Бывала, спытаеш:

– Баб, куды ты? А яна:

– У Махавое чарцей сляпіць.

Вось і паспрабуй тут знайсці самалёт. Сунуліся мы з Санькам у адно месца – багна; паткнуліся ў другое – грузне пад нагамі куп’ё. Толькі ў абход застаецца ісці. Па Сухой грыве.

Але і на Сухой грыве не так ужо і суха, каб бокам каціцца. Санька не пацэліў скочыць на купіну і набраў поўныя буркі рудой і халоднай, як лёд, вады. Давялося разувацца і выкручваць анучы.

– Нічога, сагрэюся, – падбадзёрыў ён сам сябе, дробна ляскаючы зубамі.

Нечакана ў кустах мы наткнуліся на лазовы будан, накрыты асакой. Перад буданом невялікая кучка вуголля, недагарэлыя галавешкі, бульбяное лушпінне. Заглянулі ўсярэдзіну – воглае, прымятае сена. Відаць, тут жылі не дзень і не два. Можа, і мой дзед Мікалай. Ён расказваў, што перасядзеў у Махавым усю страляніну, пакуль нашы не прыйшлі. I не адзін ён тут быў: поўнае балота і сваіх, і чужасельскіх. Перад самым прыходам нашых, за адзін усяго дзень, іх агледзелі немцы. Праўда, самі немцы, не ведаючы дарогі, лезці сюды пабаяліся, але адкрылі такі агонь, аж стагнала зямля. Дзедава шчасце, што непадалёку ямка ад бомбы была. Туды і кінуўся стары, проста ў брудную, халодную тарфяную твань. Цяпер кашляе так, што слухаць страшна. Але нічога, кажа: «Калі не памру, то буду жыць».

Чым глыбей мы з Санькам забіраемся ў Махавое, тым часцей нам трапляюцца такія буданы: то накрытыя асакой, то проста з вецця лазы, вялікія і як толькі аднаму залезці. А збітага сёння ўночы нямецкага самалёта нідзе не відаць.

– Нічога! Знойдзем! – не падае духам пасінелы Санька.

– Не мог спытаць у Мамулі? – злуюся я. – Можа, ён і не тут зусім.

Нарэшце мы выбраліся на сухое. Парадзела лаза, сям-там пачалі трапляцца пачарнелыя ад дажджоў копы сена. Значыць, мы цяпер на самай Сухой грыве. Ісці стала весялей, і Санька паспрабаваў нават засвістаць нейкі марш. Але нічога ў яго не выйшла. На холадзе губы сталі неслухмяныя.

I раптам мы спыніліся нібы ўкапаныя. Перад намі ляжаць перакуленыя набок разбітыя калёсы. У паламаных аглоблях адкінуў галаву забіты конь. Амаль побач – глыбокая варонка. I ўвесь мурог навокал густа ўсеяны камякамі торфу.

– Бомба? – спытаў Санька.

– Хто яго ведае, – паціснуў я плячамі.– Мог і снарад.

У сваім сяле мы ведаем кожнага каня. Можам здалёк угадаць, ці гэта Чмышыхіна «кувалда», вымененая ў італьянцаў на ікону Багародзіцы, ці старая кабыла Слепка дзеда Каўрача. А тут глядзелі-глядзелі і не ўгадалі. Не наш, не падлюбскі.

А непадалёку, каля схіленага набок невялікага стажка, стаіць другі конь, жывы, і скубе сена.

– Глянь, – аж не паверыў я сваім вачам. – Што гэта?

Прыгледзеліся лепш – і зусім гэта не конь. Жарабок не болей года. Вараной масці. На лбе белая зорачка. Кашлаты, худы. У хвасце і грыве поўна ваўчкоў.

Жарабок таксама нас заўважыў, насцярожыўся, задраў галаву, натапырыў вушы.

– Гэта матка яго, відаць, – кіўнуў Санька ў бок разбітых калёс. – Вось ён тут і кружыцца, не адыходзіць.

– А дзе ж людзі? – спытаў я ў сябра і адразу ж сам зразумеў, што пытанне гэта недарэчнае. Ці мала дзе. Можа, загінулі. Можа, трапілі ў рукі немцаў. А можа, ратуючыся, кінулі воз і ўцяклі. Ці, можа, кабыла, спалохаўшыся страляніны, упудзілася, вырвалася з рук гаспадара і бегла, не выбіраючы дарогі, пакуль не напаткала сваю смерць. Як бы там ні было, жарабок зараз нічый, і яго трэба злавіць.

– Кось-кось-кось!

Мы паздымалі шапкі і, трымаючы іх у выцягнутых руках, рушылі да жарабка. Так я заўсёды лавіў дзедавага Шэрага. Шэры ведаў, што ў шапцы ёсць морквіна, бульбіна ці якія іншыя прысмакі, і ахвотна ішоў насустрач. А тут гэтак не атрымалася. Жарабок недаверліва скасавурыўся на мяне, потым на Саньку і падаўся прэч.

Нягледзячы на худзізну, ён аказаўся даволі жвавым. Быццам бы і не было куды ўцякаць: наперадзе – дрыгва, ззаду – мы з Санькам. Тады жарабок павярнуўся назад і, чвякаючы капытамі па гразі, прабег перад самым маім носам. Санька кінуўся напярэймы, хацеў схапіць за грыву і не паспеў.

– Адзічэў ён, ці што? – здзівіўся мой прыяцель.

Доўга мы ганяліся за жарабком, а той усё не даваўся ў рукі. Мы ўжо збіраліся плюнуць і пайсці далей, шукаць нямецкі самалёт. Няхай тут калее на холадзе, калі ён такі. Але падумаем, падумаем – і шкада. Загіне. Ваўкі нападуць, ці ў балоце ўтопіцца.

Нарэшце, падкраўшыся з-за куста, Саньку ўдалося ўчапіцца за грыву, і жарабок здаўся. Ці то ад стомы, ці то ад страху ён аж трымцеў. Падымеш руку, каб пагладзіць па шыі,– спалохана ўскідвае галаву. Не бойся, дурненькі, мы хлопцы добрыя! Мы цябе не пакрыўдзім, паставім у хлявок, дадзім сена. Яшчэ дзякуй скажаш.

Мы начапілі яму на шыю маю папружку ад штаноў і павялі ў сяло. Спачатку жарабок ішоў паслухмяна і толькі ў канцы Сухой грывы раптам страпянуўся, ледзь не вырваўся з рук і заржаў тонка, працяжна. У мяне аж сэрца зайшлося.

– Гэта ён па матцы, – сказаў Санька і ўздыхнуў.– Развітваецца.

Нічога, браток, цяпер не зробіш. Прывыкай жыць сам. Не маленькі. А матку забудзь. Не ўстане яна з тых аглобляў.

Так мы і ідзём дамоў утрох: я, жарабок і Санька. Саньку добра: адной рукой ён трымаецца за папружку, а другой памахвае як хоча. Мне горш: даводзіцца трымаць непадпяразаныя штаны.

Мы ідзём з Санькам і марым. Вось вырасце жарабок і стане такім прыгожым скакуном, які быў да вайны ў калгасе. Здаецца, звалі яго Буяном. Помніцца, як хлопцы-дапрызыўнікі выводзілі яго на поплаў і гарцавалі на ім па чарзе. Уздоўж дарогі яны ўторквалі ў зямлю доўгія лазіны і потым секлі іх шабляй. Даўгагрывы Буян ляцеў, нібы птушка. Такім будзе і наш жарабок. Толькі трэба ваўчкі павыскубаць з грывы і хваста.

Мы вядзём яго па перакапаных траншэямі агародах, міма нямецкіх бліндажоў; вядзём па вуліцы міма пажарышчаў. I хто ні сустрэнецца, кожны здзіўлена праводзіць нас вачамі. А мы шчаслівыя і радасныя. Успомнілася бабульчына прыказка: «Хто там ідзе?» – «Салдат каня вядзе». Наш «конь» спалохана касавурыцца на высокія закураныя коміны, што стаяць уздоўж вуліцы на чорных папялішчах, насцярожана паводзіць вушамі, раздзімае ноздры. Паветра ў сяле пахне мокрым попелам.

На Міронавым двары жарабок ледзь не ўпудзіўся. Нечакана побач з сабой убачыў чорнае абгарэлае шула і так кінуўся ўбок, што я не ведаў, за што мне хапацца: за грыву ці за свае штаны. Добра, што Санька не разгубіўся і павіс у яго на шыі.

I добра, што Санька пасля доўгай спрэчкі ўсё-такі згадзіўся весці жарабка ў наш двор. Інакш мне дома было б ад бабкі на абаранкі. «Што? – спытала б яна. – Пакармілі цябе каля самалёта?» А так не паспела спытаць, бо я зайшоў у хату і адразу пахваліўся:

– Баб, каня прывёў!

– А вала ты не прывёў? – не паверыла яна, але ўсё-такі глянула ў акно. I ўсе, хто быў у хаце – свае і пагарэльцы, дарослыя і дзеці,– прыліплі да шыб.

– Гля, і праўда! Конь!

– Як з палону ўсё адно, – уздыхнула бабка. – I чым жа яго карміць?

Дзед Мікалай таксама прыйшоў паглядзець на нашага з Санькам каня. Пакруціў свае сівыя вусы, патаптаўся, пагладзіў жарабка па спіне і сказаў:

– Стрыгунок яшчэ. Калі людзі не знойдуцца, няхай расце.

Нашы з Санькам планы на будучыню стрыгунка дзеду не вельмі спадабаліся.

– Яшчэ што прыдумайце, – бурчаў ён, выскубваючы з грывы калючкі дзядоўніку. – Скакун! Не скакун, а карміцель будзе. Трапіць у добрыя рукі – пакорміць людзей хлебам. А вы хіба гаспадары? Ахламоны вы. Дай вам волю – замардуеце.

Мы пакрыўджана маўчым. I нам ёсць чаго крыўдаваць. Ахламон – гэта чалавек, у якога ў галаве гуляе вецер. Дык няўжо і мы такія? I невядома яшчэ, хто хутчэй замардуе. Мы яго шкадаваць будзем. На дварэ цяпер холадна, і я накрыю стрыгунка нанач старой посцілкай.

– На печ яго з сабой вазьмі,– параіла бабка. – А то штаны свае аддай, няхай носіць. Бач ты яго! Посцілку ўбачыў. Болей нічога твая галава не прыдумае?

Але мы хлопцы ўпартыя. Не посцілку, дык мяшок у бабкі ціхенька ўзялі. А на другую раніцу, выпусціўшы з хлява стрыгунка пагуляць, пачалі яго прывучаць да баявога імя.

– Буян! Буянчык! – крычым мы па чарзе з Санькам.

Стрыгунок стаіць сярод двара, кашлаты, худы, панура апусціў галаву, адвесіў ніжнюю губу, а ў наш бок і вухам не вядзе.

Калі хочаш вырасціць баявога каня, трэба набрацца цярпення.

Добра ж мне, што я Іван

Праз тыдзень-два пасля таго, як мы з Санькам прывялі ў наш двор стрыгунка, фронт пачаў сціхаць. Толькі начамі яшчэ гудуць самалёты і недзе далёка-далёка цяжка вухкаюць бомбы. Наш кульгавы сусед Захар Маляўка, ці, як завуць яго ўсе падлюбцы, дзядзька Скок, гаворыць, што фронт спыніўся на Дняпры і, напэўна, будзе там зімаваць. А дзядзьку Скоку можна верыць: у яго мужчынскі розум. Калі б такі розум нашай бабцы, яна б і бяды не ведала, хутка б знайшла на мяне з Глыжкам управу.

I не так па Глыжку, як па мне сумуе бацькава папруга. Дзень пры дні я прападаю на поплаве за сваім агародам, дзе размясцілася зенітная батарэя. Спачатку мы з Санькам памагалі дзяўчатам-зенітчыцам капаць акопы, а потым закочваць у іх гарматы. Мы ўсё думалі, што за гэта нам дадуць па разу стрэліць. Вось бы добра было! Усе б хлопцы ад зайздрасці паўміралі. Але дзяўчаты – народ несур’ёзны. Калі ўсчалася трывога, нас патурылі з батарэі як міленькіх.

– Во і добра, – пахваліла зенітчыц бабка. – А то я думала, што вы там наняліся, ці, можа, каторая прысушыла.

Часта на начлег у нашай хаце спыняюцца салдаты. Адны з фронту ідуць, другія – на фронт. На жалезнай грубцы яны заварваюць чай, гатуюць з канцэнтратаў суп або разаграваюць мясную тушонку – у каго што ёсць. Іншы раз і нам з Глыжкам перападае з іхняй вячэры то сухар, то скібка хлеба з маргарынам, то драбок мурзатага, выкачанага ў кішэні або рэчавым мяшку цукру-рафінаду, які заўсёды пахне тытунём. Часцей за ўсё шанцуе Глыжку і меншым нашай суседкі цёткі Пёклы. А на мяне яшчэ як паглядзяць: хлопец я ладны – магу і так абысціся.

Павячэраўшы, салдаты развешваюць вакол грубкі мокрыя анучы і ўпокат кладуцца спаць на падлозе. Пры гэтым часта жартуюць:

– Салдат, што ты пад бок паклаў?

– Шынель.

– А што пад галаву?

– Шынель.

– А чым укрыўся?

– Шынялём, цётка.

– Ды колькі ж у цябе шынялёў, сынок?

Мы з Глыжкам толькі дзівімся, якая ж цёмная тая цётка: не ведае нават, што ў салдата ўсяго адзін шынель. А бабка разумее гэта па-свойму. Яна ўносіць у хату некалькі снапоў саломы і адбірае ў нас з Глыжкам посцілку. На печы і так чэрці не схопяць.

Салдаты бываюць розныя. Адзін не паспее галаву пакласці і ўжо спіць, а другі ўсё варочаецца з боку на бок, курыць, уздыхае. Я болей люблю тых, хто доўга не можа заснуць. Тут толькі сам не спі – абавязкова пачуеш цікавую бывальшчыну. З салдацкіх размоў я ведаю пра вайну ўсё на свеце: як яно было ў абароне і як у наступленні; як яно, калі ідзеш у атаку, і як яно, калі цябе чыркне куляй. Ведаю, як акружылі немцаў пад Сталінградам і куды трэба цэліцца, калі на цябе ідзе іхні танк – «тыгр». Я ўсяго столькі ведаю, што бабка аж дзіву даецца, чаму мяне яшчэ на машыне не возяць. Усе ж разумнікі ездзяць, а толькі дурні пешкі ходзяць.

Многа ў нас перабыло салдатаў, але больш за ўсіх прыйшоўся нам па душы сяржант-танкіст.

Было яшчэ відно. Яшчэ і Санька не збіраўся дамоў, хоць мая бабка і хацела, каб ён згінуў з яе вачэй: ёй і без Санькі за дзень галаву натлумілі. I тут яны заходзяць. Сяржант і два радавыя.

– Можна пераначаваць, гаспадынька? – пытаюць, прывітаўшыся.

– Начуйце, людзі добрыя, – дазволіла бабка. – Начуйце. Толькі цесна ў нас. I пухавікоў няма.

Мы з Санькам вачэй не можам адарваць ад сяржанта. Сам высокі, бялявы, а на падбародку і шчацэ скура чырвоная-чырвоная і бліскучая. Такі твар і такія рукі ў аднаго нашага падлюбскага дзядзькі. Па-вясковаму завуць таго дзядзьку Гарэлым. Калісьці, яшчэ ў маладосці, ён на пажары людское дабро ратаваў. А каб зразумець, дзе гарэў сяржант, вялікім здагадзькам быць не трэба: у яго на пагонах маленькія танкі.

Калі вайскоўцы паставілі ў куток карабіны і знялі шынялі, мы з Санькам пераглянуліся. У сяржанта на ўсе грудзі медалёў. Так і звіняць, калі ён ходзіць па хаце.

Нам сяржант вельмі спадабаўся, а мы яму, напэўна, яшчэ больш.

– Ну як, хлопцы, ваюецца? – пацікавіўся ён, сядаючы побач з намі каля грубкі.– Га?

– Ды ваююць нячысцікі,– адказала за нас бабка. – Бацькоў дома няма, на вайне, дык ім воля. Я тут адна вось з гэтымі антыхрыстамі,– паказала яна на нас з Глыжкам, а потым і на Саньку, – а ў гэтага маці ёсць, дык яму і маці – не ўказ.

Сяржант, відаць, дзядзька свойскі. Бабцы ён спачувальна паківаў галавой, а калі яна адвярнулася, падміргнуў нам адным вокам. I мы зразумелі так, што ён за нас, ды толькі з бабкай адносін псаваць не хоча. Таму, відаць, і гаворку такую завёў:

– Не па-гвардзейску ў вас, хлопцы, выходзіць, калі так. Выходзіць, хлопцы, што вы свайго камандавання не слухаецеся. Не думаў я.

Тут нават мурзаты Глыжка заўсміхаўся. Наша бабка – камандаванне. Генерал у латанай спадніцы і зашмальцаваным фартусе. А нос у сажы. Спачатку рукамі бралася за чыгунок, потым – за нос.

– Павучы іх, павучы, чалавеча, – папрасіла бабка сяржанта. Яна вельмі любіць, калі салдаты вучаць нас добраму, і заўсёды іх просіць аб гэтым. А нядобраму, як яна лічыць, мы і самі навучымся.

– Разбяромся, – паабяцаў сяржант, сцягваючы з ног боты, і зноў падміргнуў нам, як сваім. На гімнасцёрцы ў яго некалькі чырвоных нашывак. Мы ўпершыню такія бачым. Мабыць, гэта за падбітыя танкі. Колькі танкаў падбіў, столькі нашывак.

– Не, хлопцы, – пакруціў сяржант галавой, – не ўгадалі. Гэта за раненні.

Мы з Санькам вачамі пералічылі тыя нашыўкі і паглядзелі адзін на аднаго. Шэсць штук. Ну і народ у нас! Жывучы. Месца на ім жывога няма, і хоць бы што.

Мне закарцела даведацца: ці гэта толькі вайскоўцам даюць такія нашыўкі, ці могуць і Саньку даць.

Сяржант недаверліва паглядзеў на майго прыяцеля.

– А яму за што?

– Як гэта за што? Няхай паглядзіць.

Санька з ахвотай задраў кашулю, і салдаты з павагай паглядзелі на яго худую спіну, на якой выпіраюць лапаткі і можна пералічыць усе рэбры і пазванкі. Сінявата-белая скура распісана агністымі рубцамі.

– Гэта ў яго пісталет на спіне, – растлумачыла салдатам бабка, але тыя нічога не зразумелі, і давялося ўмяшацца мне.

Ніякага пісталета ў Санькі на спіне няма. Гэта немцы яго так білі. Мы хацелі ісці ў партызаны, знайшлі тры гранаты, а пісталетаў нідзе знайсці не маглі. Тады Санька ўкраў адзін у афіцэра, які жыў у іхняй хаце. А яго злавілі.

– Адным словам, нарабіў бяды і сабе, і матцы, – перабіла мяне бабка. – Тая аж пасівела, бедная. Партызаны знайшліся!

Але, нягледзячы на бабульчыну зняважлівую заўвагу наконт нашай партызанскай вартасці, Санькаў аўтарытэт вырас на вачах. Яшчэ раз паглядзеўшы на голую спіну, сяржант сур’ёзна сказаў:

– А нашыўку могуць даць… Баявыя раны. I, крыху падумаўшы, дадаў:

– Э-э, ды што тут доўга чакаць! Назарэнка, у цябе там знойдзецца чырвоны шматок?

Той, каго назвалі Назарэнкам, даволі ўжо немалады і, відаць, руплівы дзядзька пачаў корпацца ў сваім рэчавым мяшку, перакладваючы з месца на месца мыла, дратву, новую пару ануч… Знайшоўся там і шматок чырвонай матэрыі. Назарэнка сам адрэзаў ад яго колькі трэба і на нашых вачах зрабіў нашыўку – цот у цот, як у сяржанта.

Санька засаромеўся, расчыванеўся і пачаў аднеквацца, маўляў, ён нічога не хоча, але, калі салдат паклікаў яго да сябе, усё ж такі падышоў.

– Ну во… Бачыш, як добра? – спытаў сяржант, калі Назарэнка перакусіў нітку і павярнуў Саньку тварам да хаты.

I нават бабка сказала:

– Дарагая рэч. Цяпер ёй цаны няма, – і цяжка ўздыхнула.

Бабка глядзела не на нашыўку, а на іголку, якую салдат збіраўся ўторкнуць у сваю шапку. I ўторкнуў бы, і схаваў бы, калі б бабка не ўздыхнула яшчэ раз. Не ўздыхнула, а ледзь не прастагнала. I іголка з зеленаватай салдацкай ніткай апынулася ў бабульчыных руках.

– На, гаспадынька, карыстайся, – велікадушна махнуў рукой Назарэнка, і бабка аж пасвятлела.

Цяпер усім добра: у Санькі – нашыўка, у бабкі – іголка. Адно мне крыўдна: сяджу – і нікому да мяне справы няма. Санькава доблесць усім зацьміла вочы.

I толькі калі Назарэнка сеў на сваё месца каля грубкі, сяржант звярнуў увагу і на мяне.

– А цябе як завуць? – пацікавіўся ён.

– Іван.

– Малайчына, – пахваліў сяржант, быццам гэта я сам сябе хрысціў.– Правільнае імя. Іван – гэта Іван. Сіла.

I хоць такая пахвала – не чырвоная нашыўка, у мяне крыху лягчэй стала на душы. Асабліва калі пайшлі розныя гісторыі. А з тых гісторый, якія салдаты расказваюць, перабіваючы адзін другога, выходзіць так, што куды ні кінь – Іван і больш цягавіты, і больш працавіты, і больш жывучы, і хітрэйшы, і разумнейшы за фрыца. Яго толькі раззлаваць цяжка, бо душа ў яго добрая, але калі ўжо раззлуецца, то дасць дык дасць. Не панясеш.

Салдата, які зрабіў Саньку нашыўку за раненне, завуць Васілём. Другога, нізенькага, падобнага на татарына, – Юсупам. Але абодва яны гавораць пра сябе, як пра Іванаў. А мне і прымазвацца не трэба: я сапраўды Іван! Гэта ж і я такі – і хітрэйшы, і разумнейшы, і больш жывучы… Ды і Санька жывучы. Бабка казала, як той кот.

Наша бабка – салдат i доктар

Дзе і хто цяпер жыве, не разбярэш. Пойдзеш да дзядзькі Скока пазычыць жару, каб падпаліць у печы, а там у яго і Пяюны, і Нятылькі, і Кажухі – паўвуліцы. Адны снедаюць, а другія чакаюць, калі стол вызваліцца.

У нас жыве суседка – старая Міроніха, другая суседка – цётка Пёкла з дзецьмі, ці, як яна кажа, з плоймай. I старасельская адна сям’я папрасілася. Хоць і не свае, а бабка не магла адмовіць. Калі б хоць не супраць зімы…

I так яно гуртам добра выходзіць, што бабка аж сама дзіву даецца. Пачнеш, напрыклад, з бульбы-гнілушкі каржы рашчыняць, а закваскі няма.

– Хоўра, пазыч.

I старасельская Хоўра пазычыць.

А там, глядзіш, солі – ні сінь-пораху. Цётка Пёкла памуляецца-памуляецца і скажа:

– Вазьмі вось шчопаць, пасалі.

А ў бабкі шчопаць такая: калі Пёклінай соллю пасоліць – вады абап’ешся, калі сваёй – прасняціна прасняцінай.

Ды яно і весялей, і цяплей гуртам. За ноч як надыхаем, дык бабка раніцай аж дзверы адчыняе, каб свежага паветра пусціць.

I што галоўнае – пазабываліся бабы, чые куры на чые грады хадзілі, хто каму цяля сурочыў. Калі і пачнуць бурчаць адна на адну за гарачэйшае месца ў печы, дык бабка сама качаргу возьме, сама жару пад чыгункі падграбе – і ціха. Усё зварыцца, і ўсё ўпрэе.

Аднойчы паміж жанчынамі зайшла гаворка, чаму гэта яны сталі такімі добрымі, і бабка ім сказала:

– Цю-ю! Пра што ўспомнілі: куры-хварабуры, грады-хварабады. Гэта ж калі дабро людзі дзеляць, тады і сварка. А тут бяда. Яе на ўсіх хопіць. I што ты зробіш? Трэба жыць як набяжыць.

I ўсе з ёю згадзіліся: трэба жыць мірна.

Дык нам яшчэ добра: мы сядзім у хаце. А як тым, што ў нямецкіх бліндажах? Праўда, тым, хто на гары, жыць можна. А вось тыя, хто бліжэй да балота, кожную раніцу цягаюць вёдрамі ваду, што збіраецца за ноч на доле, і праклінаюць немцаў на чым свет стаіць. Знайшлі, гады, дзе бліндажы капаць!

Бацькаваму дзядзьку, дзеду Мікалаю, яшчэ пашанцавала. Хоць у нашу хату ён і не паспеў убіцца, затое ў яго агарод высокі і ў бліндажы суха. Мы з Санькам памаглі яму скласці печ, і цяпер дзед у вус не дзьме: сячэ вербы і грэецца.

А на дварэ не восень і не зіма. То імжыць золкі, дробны, быццам мак, дождж, то лётаюць белыя мухі, то сякуць па шыбах снежныя крупы, то зноў ідзе дождж.

– Не пагода, а самая хвароба, – уздыхае бабка. – I як толькі тыя салдаты ў акопах сядзяць?!

I сапраўды, мы з Глыжкам і кашляем, і перхаем на розныя галасы: Глыжка – тонка, залівіста, што свісток, а я – глухім басам, як у бочку. У мяне кашаль нутраны.

– Так-так! – падбадзёрвае нас бабка. – Болей, нячысцікі, расхрыстаныя бегайце, яшчэ не тое будзе. Немцаў перажылі, дык кашаль шлункі адаб’е. Гэта ж трэба – не раўнуючы, як сабакі гаўкаюць!

Сама бабуля ніколі расхрыстанай не бегае. Немаведама дзе яна знайшла нямецкі фрэнч і хацела, каб я яго насіў. Толькі не на таго натрапіла – ніякія ўгаворы не памаглі. Каб хлопцы Адольфам дражнілі?

– Ну і толькі тае бяды, – сказала бабка. Укараціла ў фрэнча рукавы і цяпер не здымае яго з сябе з раніцы да позняга вечара.

У вайсковай адзежыне яна вельмі смешная. Фрэнч вісіць на ёй, як на коліку. Крыссе звісае аж да каленяў, выраз каўняра шырачэзны.

– Баб, каску табе даць?

– А ідзіце вы свіней пасвіць, мае ўнукі.

Калі бабка, апрануўшы свой «хрэнч», яшчэ накіне на галаву і падраную, невядома ўжо якога колеру хустку, мы аж паміраем з рогату.

– Глядзі-тка. Шалдат! – паказвае пальцам Глыжка.

Бабка пакрыўджана падцінае губы, і тады яе барада ледзь не кранаецца дзюбатага носа. А шчокі западаюць глыбока-глыбока: у бабкі не засталося ўжо і тых зубоў, што былі да вайны. Яна засмучана ківае: ну што ты з яго возьмеш, з гэтага бясштанькі? А на мяне яе добрыя вочы глядзяць з дакорам. Мне пара ўжо і свой хоць які-небудзь розум мець.

Стараючыся паказаць, што нашы кепікі ёй не ішлі і не ехалі, бабка абыякава махае рукой і з пачуццём уласнай годнасці заўважае:

– Вачам не прыгожа, затое душы радасна.

Я прыціхаю, а Глыжка не сунімаецца. Замурзаны да самых вачэй, у зрэбных латаных штоніках на адной шлейцы, ён скача на прымурку і гыгыкае:

– Гы-гы-гы, улашавец!

Ну, гэта ўжо ліха ведае што! Тут нават я цыкнуў на малога, каб прыкусіў язык. А ў бабкі аж рукі апусціліся. Як падвязвала фартух, так і кінула не падвязаўшы. Ад крыўды ў яе задрыжалі губы, але голас зрабіўся такі лагодны, такі пяшчотны, быццам яна немаведама як узрадавалася, што яе так назвалі.

– Во дзякуй табе, мой унучак даражэнькі, во і дачакалася я, мой саколік, ад цябе ласкі…

А сама, папраўляючы стары дзяркач, ідзе міма печы на кут – збіраецца падмятаць хату.

– Я думала, маё сонейка, што памру і добрага слова ад цябе не пачую.

Глыжка нават разгубіўся: то на мяне зірне, то на бабулю і не можа зразумець, чаму гэта яна так мякка сцеле. Можа, бульбянога каржа зараз дасць, ці што? А калі ўгледзеў, што каржом тут і не пахне, дык было позна: пакуль шукаў нагой пячурку, каб ускочыць на печ, дзяркач разы два прайшоўся па яго штоніках.

– А во табе – салдат! А во табе – уласавец!

Трэці раз венік хвасянуў па голай чарэні: «саколік» сядзеў ужо за комінам.

– Вось прыйдзе бацька з вайны, ён табе пазбівае рогі, ідал! – прыгразіла напаследак бабка. Глыжка з-за коміна адказаў ёй доўгім, залівістым кашлем. Знізу яго падтрымаў я:

– Кгу-кгу-кгу!

Фельчара ў вёсцы няма, і лячыць нас некаму. Фельчара расстралялі немцы яшчэ ў сорак першым разам з апалчэнцамі. Па шаптуху ісці далёка, ды яна і не пойдзе дарма. I бабка лечыць нас сама.

Калі ў яе адлегла ад сэрца, яна ўнесла з сенцаў поўны прыпол сухіх ваўчкоў, натаптала іх у шчарбаты чыгун і, заліўшы вадою, паставіла ў печ.

Ваўчковы адвар, на думку бабкі,– першы сродак ад кашлю. Ніякія дактары і ніякія фельчары табе так не памогуць, як ваўчковы адвар.

Я не хацеў лячыцца і пачаў апранацца.

– Ты гэта куды? – стала на парозе бабка.

– Буянчыку сена падкіну.

– Сядзь. Без цябе паклала. Гаспадар знайшоўся.

Бабка ведае нашы конікі. Мы з Глыжкам – вялікія асэсары. Перад намі трэба шапку здымаць, каб пілі такое добрае і карыснае лякарства.

А яно ўжо стаіць на стале і дыміць густой парай, і Глыжку ветліва запрашаюць з печы:

– Злазь, пярхун!

Заадно і цётка Пёкла зганяе сваю плойму: Косціка, Мішку, Кацю і Маньку.

Глыжка, каб не піць адвару, знаходзіць сто адгаворак: то яму горача, то яму многа, то ў яго ўжо і кашаль прайшоў, то ў яго жывот забалеў. Нічога – ваўчкі і жывату памагаюць. Ад бабкі не адкруцішся. Яна стаіць над душой і сочыць за кожным глытком. Мы моршчымся ад гаркаты, а бабка толькі дзівіцца:

– Што – не соладка?

Каб паддаць нам ахвоты, яна і сама, хоць і не кашляе, выпівае карэц-другі гаркаватага варыва, ды яшчэ і пацмоквае, быццам гэта ёй мёд.

– Піце, піце, не вычварайце – усё як рукой здыме.

Учора танкісты пачаставалі нас цукрам, і мы адразу ж яго згрызлі. Нам здаецца, што апошні дзень жывём. А вось калі б паслухаліся бабулі, падумалі пра заўтрашні дзень, то цяпер не моршчыліся б.

«Спеваніна»

Санька так надакучыў маёй бабцы, што яна ў свет ад яго сышла б. Не паспеем паснедаць, як ён свішча пад вокнамі. А потым, калі я доўга не выходжу, і сам з’яўляецца на парозе:

– Добры дзень.

А бабка яму:

– Сюды, руды, – хлеба дам, а ты, рыжы, пастой там. Даўно бачыліся.

Санька не крыўдзіцца на такую сустрэчу: ён да ўсяго прывык.

Сёння мой прыяцель прыйшоў раней звычайнага і – яшчэ з парога можна бачыць – з нейкай навіной. Па-змоўніцку плюснуўшы вокам, ён паклікаў мяне за печ, і мы зашапталіся. Так і ёсць – Санька знайшоў нешта нябачанае. Яно – чорнае, бліскучае і іграе. На Брыдкавым агародзе за свінушнікам стаіць.

Цяпер мне сысці з хаты – раз плюнуць. Стрыгунок выручае. Прывесці мы яго прывялі, а сена кот наплакаў. Вось бабка і ганяе мяне з мяшком на луг да стагоў. А пакуль той луг, усё сяло аббяжыш.

Выскачыўшы на вуліцу, мы падаліся на Брыдкаў агарод, але на паўдарозе спыніліся паглядзець, як буксуюць вайсковыя грузавікі. Недзе там, каля лесу, цераз Сож наведзена пераправа, і ад той пераправы на лузе, міма гарадзішча, а потым па нашым сяле ідуць і ідуць цяжка гружаныя машыны, з гарматамі на прычэпе і без гармат.

Коні аж выпростваюцца ў вазах: дарогу размясілі на цеста. Цераз яе можна перайсці толькі раніцай, калі замаразкі пакрыюць лужыны рыпучым лядком, а гразь возьмецца на сухрапы.

Самая вялікая лужына каля Скокавай хаты. Шафёры пераязджаюць яе з апаскай, высоўваючыся з кабіны, каб заглянуць пад колы. Машыны стогнуць на поўным газу, брызгаюць паначаплянымі на колы ланцугамі, тонуць па самыя восі, і здаецца, што яны не едуць, а плывуць. З-пад радыятараў разбягаюцца ў бакі густыя хвалі бруднай мешаніны вады з ільдом.

Мы з Санькам стаім і радуемся: во колькі ў нашых машын, во колькі ў нашых усяго! Праўда, таго танка, пра які пры немцах расказваў Буслікаў Косцік, таго танка, у якім усярэдзіне схавана яшчэ штук дзесяць танкетак, мы пакуль што не бачылі. Дык па нашай дарозе ён, можа, і не пройдзе, угрузне ў балоце, а то і зусім праваліцца пад зямлю. Дзіва, ці што, калі ён, мабыць, тысячу тон важыць?

Мы стаім і ўглядаемся ў твары салдат: можа, майго ці Санькавага бацьку ўбачым, можа – камісара, якога хаваў ад немцаў нябожчык дзед Мірон. Усё можа быць.

А салдаты на нас глядзяць. I не так, відаць, на нас, як на Санькаву шапку. Сям-там прапаленая ля вогнішчаў, сям-там падраная і па жывому, яна мае маляўнічы выгляд – быццам стог, раскалашмачаны бурай. Гэты стог увесь час налазіць Саньку на вочы, а той нястомна раз-пораз адкідвае яго на патыліцу. I ўсё гэта таму, што маці астрыгла Саньку, і вялікая бацькава вушанка стала яму яшчэ большай. Вядома, ён не хацеў стрыгчыся, доўга адбрыкваўся і ўпінаўся. Тады цётка Марфешка раззлавалася і – чык, чык яго, як авечку. Атрымалася радкамі: дзе гола, а дзе і тырчыць пучок.

На тым беразе лужыны, пад вербамі, стаіць наш сусед дзядзька Скок у старым рудым кажушку, які яны носяць са Скачыхай і скачанятамі па чарзе. Кажушок дзядзьку кароткі і цесны, пад пахамі ён разышоўся па швах, і скрозь прарэхі тырчаць касмылі шэрай воўны. За вайну сусед зусім зблажэў. Па шчоках зверху ўніз пралеглі глыбокія барозны, а ў няголенай барадзе свецяцца белыя валасы. Праўда, Скок не прызнае сівізны. Па яго выходзіць, што ён масць змяніў: быў вараны, а стаў гняды.

Днямі дзядзьку паставілі за старшыню сельсавета, і мая бабка гаворыць, што цяпер да яго на непадмазанай брычцы і не пад’едзеш, а нос і грабільнам не дастанеш, так задзярэ. I не так Скок, як сама Скачыха. Учора яна прыходзіла да нас прасіць рэшата і ўсё хвалілася: «Мой чалавек… мой чалавек». Цаны яму не магла знайсці.

Але мы з Санькам не прывыклі яшчэ да таго, што Скок – высокае начальства, і пад’ехалі да яго без брычкі, пешкі абышлі лужыну і сказалі:

– Добры дзень.

– Здаровы былі, калі не жартуеце, – па-свойску адказаў ён і заскакаў на месцы, стукаючы ад холаду нагой па назе.

Калі дзядзьку абрыдла скакаць, ён наставіў ад ветру каўнер і даволі зычліва растлумачыў нам, што хутка міне кату масленіца, а нам з Санькам – дурніца. Калі нас не пасадзіць за кніжкі – вырасцем пні пнямі. I няхай мы не думаем, што і ён тут ловіць варон, як некаторыя разявы, – ён ловіць машыну, каб прывезці хоць некалькі жэрдак ад разбітага бомбай Ахонькавага гумна, пакуль іх не расцягнулі на дровы. Трэба ж хоць старую школу, былую воласць, прывесці ў нейкі парадак. Так дзядзьку Скоку загадана. Кім загадана, сусед не сказаў. Але мы і самі здагадаліся: яшчэ вышэйшым за яго начальствам.

I як толькі палутарка, ці «студабекер», прытарможвае перад лужынай, Скок жвава кульгае да кабіны і пачынае дудзець, нібы ў дудку:

– Таварыш камандзір, таварыш камандзір! Тут бы пару палак прывезці, мой татка. Страху на дзве мінуты.

Камандзірамі ён называе ўсіх, нягледзячы на тое, ёсць што на пагонах ці няма. Мы з Санькам пасмейваемся: старшыня сельсавета – і не можа адрозніць камандзіра ад радавога. А ён з нас дзіву даецца: выраслі, а розуму не вынеслі. Многа мы, ёлупні, разумеем – гэта ж для палітыкі.

Толькі і «палітыка» Скоку не памагае. Якія там палкі, калі машына гружана снарадамі? Нельга – і баста. Але Скок не такі чалавек, каб адразу адступіць:

– Ды што такое «нельга»? Нельга, мой татка, штаны цераз галаву надзець, а ўсё астатняе – абы захацеў.

Яму зноў кажуць:

– Не прасі, бацька, нельга.

Толькі тады сусед згаджаецца. Ён і сам добра разумее, што тут «такое дзела», але ж спроба – не хвароба, і разводзіць рукамі:

– Нельга дык нельга. Дайце хоць закурыць.

Дарога апусцела, і нам з Санькам стаяць ужо не цікава, тым больш што за Брыдкавым свінушнікам нас чакае нейкая чорная бліскучая скрыня. I мы пашыбавалі далей.

На ўсё нагледзеліся мы з Санькам за вайну – бачылі танкі, самалёты, гарматы розныя, кулямёты, а такой штукі бачыць не даводзілася. Стол – не стол, шафа – не шафа.

– Можа, гэта той самы, як яго? Раяль? – выказаў здагадку Санька.

Можа, і раяль.

А можа, і не раяль. Але ўсё роўна рэч цікавая.

Я кінуў мяшок, у якім яшчэ трэба было прынесці з лугу сена, змёў рукавом з бліскучага вечка снег і адчыніў. Вось дык яно!

– Пайграем? – спытаў Санька і, доўга не думаючы, з усяе сілы ўрэзаў па белых касцяных дошчачках пяцярнёй. Я ажно ўздрыгнуў, так гучна атрымалася.

– Блю-ю-м-м!

З панурай Брыдкавай вярбы зляцела спалоханая варона і падалася далей ад нас, на балота.

– Бля-я-м-м! – яшчэ мацней ударыў Санька другой рукой.

Хто яго ведае, адкуль узялося гэтае дзіва на агародах нашай амаль дашчэнту спаленай вёскі, на агародах, перакапаных і так і наўскасяк траншэямі, пакрытых варонкамі ад снарадаў і мін.

– Бом-м-м! – заракатала яно густым басам, нібы царкоўны звон.

Мы з Санькам думаем так, што ў бліндажы, дзе цяпер жывуць Брыдкі, або ў іхняй хаце, пакуль яна была цэлая, сядзела нейкая важная нямецкая шышка. Салдат такую аграмадзіну з сабою цягаць не будзе: на плячах яе не панясеш. Тая шышка, мабыць, любіла музыку і вазіла гэтую скрыню з сабой, каб было не сумна, каб, настраляўшыся, можна было і пайграць. А можа, думала зацягнуць яе ў сваю Германію, ды прыпякло – і адцуралася. Хопіць з іх, найграліся – цяпер пайграем мы з Санькам.

На самым версе адчыняецца яшчэ адно вечка. Во струн там дык струн! Не тое што на Косцікавай балалайцы. I тоўстыя, як драты, і крыху танчэйшыя, і зусім тоненькія. I па ўсіх гэтых струнах малоцяць невялікія малаточкі. Толькі ў адным месцы малаточкі не варушацца – там, дзе сценка прабіта асколкам.

Зноў ад пераправы пайшлі грузавікі, недзе ў хаце бабка, мабыць, ужо выпаліла ў печы і, зачыніўшы комін, разважае з пагарэльцамі пра жыццё, Глыжка заходзіцца ад кашлю. А мы тут іграем на раялі.

– Блім-блям, бом-бум!

Мы з Санькам не можам найграцца. Світка на мне расхрысталася, Санькава шапка спаўзае на вочы, а чорная, прабітая асколкамі скрыня то жаласліва стогне, то сярдзіта і грозна гудзе, то заліваецца тонкім голасам. Нам так радасна, што Санька аж заспяваў:

Тут і мая душа не вытрымала, тут і я разышоўся на ўвесь Брыдкаў агарод:

У апошні час мы с Санькам нярэдка заводзім песні, і бабка кажа, што выходзіць у нас матыўна, толькі слухаць праціўна. А тут і зусім: мы спяваем сваё, а скрыня сваё. Нашы галасы глушыць густы бязладны звон. Гэты звон ляціць над панурымі голымі вербамі, над зямлянкамі і губляецца недзе ў туманнай, працятай сырасцю далечы.

– Блім-блям-бум-бом!

«Канцэрт» спыніла старая Брыдчыха. Яна выйшла з бліндажа і загрукала качаргой па накаце.

– От я вам пакажу, нягоднікі! От я вам дам!

Потым старая доўга ўглядалася падслепаватымі, слязлівымі вачамі, намагаючыся пазнаць, чые гэта такія музыкі. Не пазнала і разышлася зноў:

– Каб яны веку не дажылі, гітлеры праклятыя, як яны прыцягнулі сюды гэтую хваробу. Каб у іх і на тым свеце так у вушах званіла, як звоняць гэтыя басякі. Каб ім так сатана абедню правіў. Толькі адных адагнала, на табе – другія прыйшлі званары. Ну пасяку я яго! На трэскі пасяку!

I яна рашуча завярнулася ў бліндаж, мабыць, пайшла па сякеру. Яе агарод – яе і раяль. Пасячэ – і нічога не зробіш, хоць і вельмі шкада: такая бліскучая, такая акуратная рэч і так гучна іграе. Адзін ратунак – дзядзька Скок. Можа, ён і забароніць Брыдчысе рабіць з той скрыні трэскі. Усё-такі начальства.

Скок усё яшчэ тупаў пад вярбой. Але цяпер сусед быў не ў гуморы: болей гадзіны стыў на золкім ветры, а парожняй машыны не трапілася. I тут мы яшчэ прычапіліся са сваёй скрыняй.

– Ды няхай сячэ! – не вытрымаў Скок, а потым перадражніў: – Скрыня… скрыня…

Мы пачалі маляваць у паветры рукамі, якое яно, тое чорнае за Брыдкавым свінушнікам, расказваць, якія там касцяныя дошчачкі.

– Дык то ж піваніна ці спеваніна, як яго? – здагадаўся дзядзька і толькі цяпер схамянуўся: – Што? На трэскі?

Праз мінуту ён ужо стаяў каля вайсковай падводы і маліўся перад вусатым ездавым.

– Таварыш камандзір, а, таварыш камандзір, пасячэ дурная баба на трэскі. Ці ж яно есці просіць, мой татка? А мы яго мо ў школу б паставілі, а мо і клуб калі-небудзь у нас будзе. Вунь, бачыш, танцоры растуць.

I вусач паслухаўся. Ці тут памагла дзядзькава «палітыка», ці тое, што Скок сказаў, якое ён начальства, ці прысутнасць такіх танцораў, як мы, – завярнуў ездавы коней.

Пакуль мы прыехалі на Брыдкаў агарод, старая яшчэ не паспела пасеч скрыню. Праўда, яна ўжо стаяла з сякераю і пра нешта сама з сабою разважала. Скок, нягледзячы на сваю кульгавую нагу, проста выпырхнуў з калёс.

– Ну, чаму не сячэш? – са злосцю спытаў ён. Брыдчыха ўздыхнула.

– Рука не падымаецца, – адказала яна і кіўнула ў бок таго, што дзядзька называў «спеванінам». – Хоць і непатрэбшчына, а ты паглядзі, як зроблена. Грэх глуміць.

Здагадаўшыся, чаго на яе агарод прыехала вайсковая падвода, старая аж узрадавалася:

– Бярыце, бярыце, – велікадушна дазволіла яна, хоць у яе ніхто і не пытаў дазволу, – вязіце з вачэй далоў. Мне хоць ціха будзе. Хоць званары вось гэтыя перастануць званіць цэлымі днямі.

А калі пачалі грузіць на калёсы, дык ужо нібы і пашкадавала:

– Добрая ж такая рэч. Гэта ж каб умеў – такую шафку можна было б збіць або яшчэ што…

Мы з Санькам думалі, што піяніна павязуць у школу, але Скок сказаў, быццам гэта ўсё адно, што кінуць на вуліцы: ні акон там, ні дзвярэй. У суседавай жа хаце і без піяніна няма дзе павярнуцца. Давялося зацягнуць у дрывотнік. Мы з Санькам ужо так памагалі згружаць з калёс, што мне аж палец прышчаміла. А калі ўсё было гатова і мы выбеглі з двара, на поплаве ўдарыла зенітная батарэя. Цікава было б хоць здалёк паглядзець, як там вядуць агонь, ды трэба ісці на луг па сена. У хляве стаіць галодны Буянчык.

Я мужчына на ўсю радню

Стаяць маразы. Снегу намяло па вокны. Дзед Мікалай пасля нядаўняй завеі ледзь выбраўся з зямлянкі – не мог адкапацца. А Глыжка сёння раніцай знайшоў на двары замёрзлага вераб’я. Ён прынёс птушку ў хату, доўга на яе хукаў, грэў перад печчу, клаў у пячурку – усё спадзяваўся, што ажыве. Верабей не ажываў. Тады брат палажыў яго на ўслон, а сам пайшоў шукаць якую анучку, каб цёпленька захутаць небараку. I раптам – кошка! Не паспеў Глыжка і вокам плюснуць, як яна за вераб’я – і пад печ. Эх, і падняўся ж у хаце вэрхал! Малы шпурляў у падпечак тарфіны, грукатаў там качаргой, закінуў туды бабчын дзяркач і маю бахілу, але зладзейка так і не вылезла. Глыжка нарабіў плачу.

Бабка, як умее, стараецца развеяць яго гора:

– Кінь ты, дурненькі, па вераб’ю хаўтуры спраўляць. Іван табе новага, жывога зловіць.

I падміргвае мне вокам, сварыцца на мяне:

– Ты яму зловіш вераб’я ці не, абібок? Колькі табе казаць!

А мне холадна і хочацца есці. Я ляжу на печы, разглядваю столь, смалістыя сучкі на пагабляваных дошках, мудрагелістыя малюнкі распілаванай удоўж сасны. Не пра вераб’я – зусім іншыя мары ў маёй галаве. Вось было б добра, каб паднялася зараз адна дошка і ў дзірку з гарышча зваліўся на печ мяшок з такімі булкамі, якія прыносіла калісьці да вайны мама з горада. Ды няхай бы і са звычайным хлебам, хоць з чэрствым, хоць з цвілым. Вось бы цуд быў: кліча бабка сёрбаць зацірку, а я цэлы бохан на стол – грук!

Ад такіх думак у мяне засмактала пад лыжачкай. Вельмі шкада, што цуды бываюць толькі ў казках, што толькі з чарадзейнага рога ўсяго многа. Хаця, што гаварыць, і ў жыцці яно іншы раз шанцуе. Я з прыемнасцю ўспамінаю палявую кухню, што з месяц таму стаяла пад вербамі непадалёку ад нашага двара. Тады можна было жыць прыпяваючы. Сяржант-повар даваў нам з Глыжкам кожны дзень па лусце хлеба і дазваляў пасля раздачы салдатам абеду выскрабаць кацёл. Дык гэта ж толькі так гаворыцца – выскрабаць, а на самай справе на дне можна было чэрпаць прасяную кашу на поўную лыжку. Іншы раз трапляліся і кавалачкі мяса.

А то, кажуць, у Глёкавай Насці і зараз на пастоі нейкія камандзіры. Вось каму жывецца, дык гэтай Насці з дачкою – паміраць не трэба! Камандзіры ёй даюць і крупы, і цукар, і нават кансервы. Насцінай Каці кожны дзень тушонкі перападае. Хацеў я аднойчы адлупцаваць яе ля калодзежа, ды пашкадаваў каноплі тыя рыжыя. Толькі раз за касу тузануў.

Зачыніўшы комін, бабка прысела на ўслоне насупраць акна крыху адпачыць. Яна паклала галаву на прыпол бабе Міронісе, і тая не спяшаючыся расчэсвае ёй валасы зломкам касцянога грабянца. Пры гэтым старыя размаўляюць пра жыццё. Вось людзі ў вёсцы мруць, як увосень мухі. Учора Палікарпа з Хутара хавалі. На памінках быў ячменны крупнік і бульбяныя каржы з тоўчанымі каноплямі. Па цяперашнім жыцці такое і на вяселлі не сорамна паставіць. А сёння аж трое хаўтур. Косіць нашы Падлюбічы сыпняк.

Успамінае бабка, што і ў тую вайну, як цара скінулі, такое было. Гэта ўжо так: з вайной прыходзіць і голад, і галеча, і нястача, і нуда. А хваробе толькі гэтага і трэба, тут яна і бярэцца за чалавека.

Гамоняць старыя пра лагер, што зрабілі фашысты для нашых людзей. Вялікія тысячы сагналі яны туды народу і напусцілі на іх сыпняк. Відаць, адтуль і нашы падлюбцы завезлі гэтую пошасць. I не так бабка самой пошасці баіцца, як жалезнай будкі, што ездзіць па дварах, у якіх ёсць хворыя. Возяць яе салдаты-санітары, чапляючы за машыну-палутарку. Тыя ж салдаты абліваюць хаты нечым такім смярдзючым, хоць нос затыкай, а потым пражаць у будцы людскія транты. А доўга іх там зусім спаліць? Вунь у Хоўрынай світцы, кажуць, увесь рукаў сатлеў. У такой спякоце яна ж на порах возьмецца. Хіба яе потым столькі вынасіш?

А я сам сабе ўсміхаюся: многа яны, старыя бабы, разумеюць. Нічога там вельмі страшнага няма. Мы з Санькам самі глядзелі, як Хоўрыну адзежу загружалі. Будка як будка. Дэзінфекцыйнай камерай называецца. Знізу гіечка, а зверху жалезная шафа. Хацелі мы паглядзець, якая яна ўсярэдзіне, але салдат нас патурыў. Чорны нейкі, як цыган, а вочы, быццам асакой прарэзаныя – вузенькія. Выскачыў ён з двара з той пырскалкай, што хаты абліваюць, і закрычаў, быццам мы на міну збіраліся наступіць:

– Ты сюды давай не хадзі! Твой паміраць будзе, мамка плакаць будзе!

Мы з Санькам не з баязлівых. Падумаеш, страх вялікі – паміраць. Няхай яшчэ што выдумае. А чорны салдат раззлаваўся, пырснуў у наш бок тым самым смярдзючым і проста Саньку на штаны. Мусілі мы ад камеры адступіцца.

– Ой, таечка ты мая! – перабіла Міроніха бабчыны разважанні і мае ўспаміны пра страшную будку. – Чамусьці Марына аж трушком бяжыць.

Цётка Марына, матчына сястра, толькі рыпнула дзвярамі, як бабка спалохана падхапілася з услона:

– Што такое?

З-пад цётчынай хусткі выбіваюцца непрычасаныя, пасівелыя ўжо валасы, шчокі ўзяліся чырвонымі плямамі, вочы прыпухлыя, заплаканыя.

– Андрэй памёр…

Зломак касцянога грабянца ўпаў на падлогу, а наша бабка разгублена забегала ў сваім «хрэнчы» па хаце:

– Ну во… ну во… і мы дажыліся.

Дзядзька Андрэй. Яшчэ на мінулым тыдні ён прыходзіў да нас, корпаўся ў бацькавым цяслярскім інструменце, нешта выбіраў, бо надумаўся быў з калодкі зрабіць жорны. Такі ж высокі, як і раней, такі ж нязграбны, ён усё спрачаўся з начаваўшым у нас салдатам. Дзядзька любіў вучоныя словы, немаведама дзе іх вычытваў, запамінаў і ў любой спрэчцы сыпаў імі, як гарохам:

– Атмасфера цяпер другая. Цяпер у немцаў не тая геаграфія, што ў сорак першым, – даказваў ён салдату.

А салдат лічыў, што «геаграфія» ў іх яшчэ не такая і кепская. Вось заселі за сотню кіламетраў адсюль пад Рагачовам, закапаліся ў зямлю, і не ўкусіш іх, не ўгрызнеш ні з якога боку. Вось табе і «геаграфія»! На гэта дзядзька пераканала адказаў:

– Канвульсіі.

Аж не верыцца, што дзядзькі болей няма на свеце.

– Ну во… ну во… – бегае па хаце бабка. А цётка зноў уголас:

– Ды як жа мне быць, ды як жа мне жыць ды чараду дзяцей расціць? А як жа мне яго з бальніцы прывезці? Ані каня ж у мяне, ані вала…

Надта холадна мне сёння. Век бы не злазіў з печы, калі б не цётка, калі б не гэты яе голас. Мабыць, трэба памагчы. Двое меншых яе таксама ляжаць снапамі, а большаму – Хвядосу – гэтулькі ж, колькі і нашаму Глыжку. Куды яму! А я запрагу Буянчыка і прывязу.

– Не прыцягне, – усумнілася бабка.

– Прыцягне! – упэўнена адказаў я, ператрасаючы на печы рызманы: недзе згубілася шапка.

Дзед Мікалай з месяц таму пачаў запрагаць стрыгунка; зрабіў яму невялікі хамуцік, прыладзіў да саматужных санак аглоблі, сена ношкі дзве пакладзе і вязе з лугу. Спачатку, праўда, жарабок брыкаўся, кідаўся ў бакі, падаў на калені. Цуглі ў зубы далі – змірыўся. Дзе ж ты дзенешся, калі трэба?

Гледзячы, як жарабок аж выпростваецца ў вазку, сапе і макрэе, стары сам упрагаўся побач і ўсё ўздыхаў:

– Малеча горкая. Гуляць бы табе яшчэ ды гуляць. Толькі што тут папішаш, калі вайна? Яна нікому ў зубы не глядзіць: ні малым, ні старым.

Так, вайна не глядзіць. Вось дзед Мікалай хваліўся, што яго цяпер ніякая хвароба не возьме: перахварэў і сыпняком, і нейкай іспанкай яшчэ ў першую сусветную, пры цары. Але злёг і дзед. Другі тыдзень не вылазіць з зямлянкі. Калі б на нагах быў, можа, ён сам сёння паехаў бы. А так мне выпадае, я адзіны мужчына на ўсю радню.

…Спіна і бакі Буянчыка ўзяліся інеем. Ад марозу зліпаецца ў носе. У дзядзькавай світцы і вялізных стаптаных валёнках я сяджу на абярэмку сена і цмокаю на жарабка. Па гладкай дарозе санкі бягуць ходка, затое на ўхабінах не конь цягне іх, а яны цягнуць за сабой каня. А на галалёдзе Буянчык бездапаможна коўзаецца, раскірэчваецца, увесь трымціць і часта дыхае, пускаючы з ноздраў клубы пары.

Эх ты, стрыгунок Буянчык! Выходзіць, што дзедава была праўда. Не стаў ты баявым канём, не хадзіць табе, пэўна, у атакі, не таптаць ворагаў капытамі. Надзелі табе хамут да пары, не далі пагуляць і набрацца сілы. Дзедава праўда. Толькі ты не журыся, брат, – пераб’ёмся, перабядуем. Нам з табой абы да вясны, а там будзе сонца і шчаўе. Нам з табой абы бацька прыйшоў з вайны, а там не прападзём!

Цётка казала, што ў горадзе трэба ехаць прама і прама па Савецкай, потым за базарам пераехаць на другую вуліцу і зноў – прама і прама. Няхай бы сама паспрабавала праехаць, калі то мінёры не пускаюць, то дарога завалена каменнем. Доўга мы з Буянчыкам блукалі па анямелым халодным горадзе, пакуль нейкі дзядзька не паказаў на ўскраіне шпітальныя баракі.

У дашчанай будцы каля шпітальных варот паветра густое ад махорачнага дыму. Печка з жалезнай бочкі аж чырвоная. У гарачыні, прапахлай карболкай, прэюць людзі ў світках, ватоўках і шынялях. Хто з кашолкай, хто з торбачкай – прынеслі сваім перадачы. У кутку ціха плача жанчына. Ёй толькі што вярнулі праснак і бутэльку з малаком: таму, каму гэта перадавалі, болей нічога не трэба.

На мой «добры дзень» ніхто не азваўся. Вясковы дзед у аблезлай шапцы растапырыў над печкай рукі, быццам хоча яе абняць, і спрачаецца з салдатам-інвалідам ці то з-за англічан, ці то з-за амерыканцаў, якія павінны былі адкрыць супраць Германіі нейкі другі фронт, ды ўсё не адкрываюць.

– Іх Чэрчыль не дурны ў пекла лезці,– разважае дзядок-грамацей. – Ён на Іванавым гарбу хоча ў рай заехаць.

А салдат скептычна ўсміхаецца:

– Многа ты разумееш, дзед. Цяпер яны нідзе не дзенуцца, калі наша бярэ. Цяпер ім чакаць – не паласа.

– Не разумею і не трэба, – пакрыўдзіўся стары. – Толькі я так скажу: абяцанкі-цацанкі…

Салдат быў дзяжурным па шпітальнай прахадной. Даведаўшыся, чаго я прыехаў, ён неахвотна падняўся з цёплага месца і пайшоў адчыняць вароты. Прапускаючы ў двор падводу, дзяжурны, нібы не верачы сваім вачам, спытаў:

– Гэта што – твой конь?

– Конь, – пацвердзіў я.

– I ты справішся?

– Спраўлюся.

– Бач ты, які шустры, – крутнуў ён галавой і, не спяшаючыся, пайшоў наперадзе, паказваючы дарогу. З ветрам мне добра была чуваць яго незадаволеная буркатня: прысылаюць тут розных жэўжыкаў…

I вось я ўжо еду дамоў. Хрупае пад нагамі рыпучы снег, тонка скуголяць палазы. Я бясконца то цмокаю, то нокаю на Буянчыка. Яго бакі ходзяць нібы кавальскія мяхі, з мокрай, потнай спіны валіць пара – хутка ўгрэўся. Каб хоць падкаваны быў, а то коўзаецца і коўзаецца, не можа як след напяцца. Калі дарога ідзе на ўзгорак, жарабок зусім выбіваецца з сілы, раз-пораз спыняецца, цяжка сапе, увесь дрыжыць ад натугі. Тут даводзіцца ўпрагацца і самому. Затое з горкі можна і пад’ехаць, прымасціўшыся побач з дзядзькам, накрытым з галавой саматканай посцілкай. З гары санкі бягуць самі, б’юць перадком Буянчыку па нагах, хамут налазіць яму на вушы.

– Гэй, варушыся, малы!

Абапал вуліцы замест дамоў закураныя сцены камяніц. Вольна гуляе ў руінах вецер, барабаніць кавалкам іржавай бляхі, што вісіць на самым карнізе былой пошты.

Адна за адной мяне абганяюць машыны. У кузавах заснежаныя, як дзяды-марозы, салдаты панастаўлялі каўняры кажухоў, пахавалі рукі ў рукавы.

Затым пайшлі цягачы з гарматамі, грузавікі з накрытымі брызентам кузавамі. Во сіла, дык сіла! Не, не тая, як казаў дзядзька, цяпер геаграфія.

На скрыжаванні дзвюх вуліц махае сцяжкамі дзяўчына ў белым вайсковым кажушку, у валёнках і з карабінам за спінай. I так у яе прыгожа выходзіць, што я аж рот разявіў і тут жа ледзь не трапіў пад колы машыны. Грузавік, аб’язджаючы мае санкі, па восі зашыўся ў снег, рыкнуў усім сваім жалезным нутром, напусціў дыму і паехаў далей, а рэгуліроўшчыца наляцела на мяне.

– Куды прэшся? Куды прэшся? Ану – звярні сваё кацяня! Ух ты – храбрая. Разышлася, як халодны самавар. Буянчык – ёй кацяня. Бачылі мы такіх. Усё гэта я хацеў ёй сказаць, але прамаўчаў, узяў жарабка за аброць і з’ехаў з дарогі ў снег.

А машыны ідуць і ідуць, дзьмухаюць мне ў твар бензінавым чадам, замятаюць снежным пылам. Буянчык пужліва водзіць вушамі, быццам збіраецца ўпудзіцца.

Не пяспела мінуць калона, як рэгуліроўшчыца падбегла да санак.

– Ты што – аслеп? У цябе вочы павылазілі, жаўтароцік?

I раптам, глянуўшы на доўгія дзядзькавы ногі, што тырчалі з-пад посцілкі, асеклася, заплюскала белымі ад інею вейкамі.

– Бацька?

Я быў сярдзіты на яе. Толькі што і кацяня, і жаўтароцік, а цяпер, бачыце, спачувае.

– А табе што?

Глянуў на дзядзьку – ці не згубілася шапка? – і цмокнуў на Буянчыка.

На былым аэрадроме лётчыцкія дамы глядзяць пустымі праваламі акон. Скрозь праломы ў сценах відаць разбураныя лесвіцы; абгарэлыя жалезныя бэлькі пакурчыліся ў агні пажару. На цаглянай сцяне выведзена белай крэйдай: «Мин нет». Сярод руінаў на дроце гойдаюцца акасцянелыя споднікі і ручнікі: вымярзаюць пасля мыцця. Глядзі ты – нават тут, сярод гэтага халоднага камення, жывуць людзі!

К вечару разгуляўся вецер. У полі цераз дарогу бягуць белыя ўспененыя ручаіны снегу. Мой жарабок зусім змардаваўся, спатыкаецца, як сляпы, спыняецца на кожным кроку, ужо двойчы падаў на пярэднія ногі. Заспее ноч, саб’ёмся з дарогі – тады бяда. Або замерзнем, або – ваўкі. Кажуць, што яны зараз гуляюць начамі і ў полі, і нават па сяле. Наша суседка Чмышыха, якую мы завём манашкай, сама бачыла. Ішла ўвечары з памінак, а ён стаіць насупраць Пёклінага пажарышча, свеціць вачамі. Потым павярнуўся і – трух-трух – пайшоў за агароды.

Трывожна азірнуўшыся па баках, я хуценька адвязаў лейцы, зачапіў іх за капыл побач з аглобляй, перакінуў лямку цераз плячо і, упінаючыся штосілы, пайшоў побач з Буянчыкам. Няхай нашы ворагі не думаюць, што мы заплачам – не на тых нарваліся.

– Но-о, малы, но-о! Бач ты яго! Тпр-ру! Тпр-ру!

Ну, цяпер паскачам. I як гэта выйшла – розуму не дабяру. На ўзгорку санкі моцна кінула на ўхабіну, жарабок ірвануўся штосілы і… выскачыў з аглобляў. Каб яно ўсё гарам гарэла – гуж парваўся. Ды і не дзіва, калі ён з гнілой вяроўкі.

Мае рукі як граблі. Я хукаю на адубелыя пальцы, пляскаю ў далоні, а вяроўкі не звязваюцца. Яны, быццам жалезныя, не хочуць гнуцца. А наўкол чыстае поле, вецер і замець. Ні начаваць мне тут, ні кідаць дзядзьку аднаго і бегчы ў сяло па падмогу. Не, трэба пачакаць, можа, хто будзе ісці ці ехаць. Няма чаго дарма жылы рваць, адпачну трошкі.

Напяўшы на сябе посцілку, якой быў дагэтуль укрыты дзядзька Андрэй, я сеў на санкі. Цякуць цераз дарогу белыя ручаіны, цякуць. Белы, як вылеплены са снегу, стаіць Буянчык… За белым полагам ляжу я на печы. Ляжу і не магу зразумець, дзе гэта бабка ўзяла такой матэрыі. Да вайны, помніцца, такія марлевыя полагі давалі хворым на малярыю. Гэта каб іх не кусалі камары. Быў такі полаг і ў майго бацькі. Дык няўжо ж гэта і ў мяне зараз малярыя?

А спадыспаду так добра прыгравае чарэнь, і ад гэтай пяшчотнай цеплыні па ўсім целе разліваецца прыемная млявасць, не хочацца варушыць ні рукой, ні нагой. Бабка ведае, што гэта такое – лянота. Трэба яе з мяне выгнаць, ды вось шкада – бацькі няма, а сама яна ўжо не падужае.

Яна, як заўсёды, грукае чыгунамі, патэльняй, засланкай. Побач са мной абаранкам скруціўся Глыжка. Спіць ён неспакойна, брыкаецца нагамі і чамусьці крычыць басам:

– Гэй ты! Чаго сядзіш? Замерзнеш!

Расплюшчыў я вочы – няма ні печы, ні хаты. Перада мной стаіць белы, як мельнік, мужчына. Снег на шапцы, на плячах, на бровах, на вусах. Стаіць і злуецца, крычыць, як глухому, засланяючы ад ветру свой твар трохпалай салдацкай рукавіцай:

– Чаго рот разявіў? Жыць абрыдла?

Я толькі тут разгледзеў, што гэта салдат, што амаль побач з маімі санкамі пыхкае шызым дымком санітарная машына. Яна забуксавала ў высокім сумёце. Вакол машыны з рыдлёўкай мітусіцца шафёр і праклінае ўсё на свеце. Ляснуўшы дзверцамі кабіны, да мяне рыпае па снезе афіцэр. Здаецца, і знаёмы. Гэта сутулы, даўгарукі, у вялікіх акулярах капітан-медык. Калі Скокавага Лёшку з сыпняком забіралі, і ён тады быў. Эх, і патурыў ён нас з Санькам са двара, беглі – спыніцца не маглі. Казаў, і нас зараз жа забярэ, як разносчыкаў хваробы. А ў яго размовы кароткія. Сыпняк? На насілкі, хату абліць, вопратку – у камеру. Другія просяцца, моляцца – нічога слухаць не хоча. Строгі капітан.

– Жывы? – спытаў ён у салдата.

– Жывы нягоднік, – адказаў той.

Салдат хутка і спрытна звязаў гуж, запрог Буянчыка і звёў маю падводу з дарогі, каб можна было размінуцца з машынай.

– Даедзе? – спытаў у салдата хмуры капітан.

– Даедзе! – супакоіў той. – Тут блізка. А мне прыгразіў:

– Глядзі ж, каб не садзіўся, а то павязуць цябе з тваім дзядзькам разам.

Буксуючы ў сыпкім снезе, «санітарка» прасунулася міма, падміргнула чырвоным вокам стоп-сігнала і знікла ў густой мяцеліцы. Зноў кагосьці з падлюбцаў павезлі ў тыя баракі. Возяць і возяць – канца-краю не відаць.

Андрэеву хату спалілі немцы. Цяпер цётка са сваімі малымі жыве ў залоўкі. Дзятвы, як і ў нас, поўная печ. Не паспеў я дзвярамі рыпнуць, як яны, нібы стрыжы, павысоўвалі галовы з-за коміна: у залоўкіных – чарнявыя, а ў цётчыных – нібы лён.

Самы меншы цётчын, Коля, спытаў:

– Ну што – прывёз бацьку?

– Прывёз, – кіўнуў я і затупаў цяжкімі дзядзькавымі валёнкамі, каб абабіць снег.

У печы лютуе полымя, яго доўгія языкі ажно скачуць у комін – гатуецца памінальны абед. Убачыўшы мяне, цётка кінула вілкі ў качарэжнік і пляснула рукамі:

– А мой жа ты пляменнік дарагі, а мой жа ты хлопец залаты! Яна кінулася памагаць мне расшпільваць гузікі на світцы, якія з марозу чамусьці не хочуць расшпільвацца. Быццам апраўдваючыся, цётка гаворыць:

– Набедаваўся гаротнік. Калі ж дзядзька гэты надумаўся паміраць у такое ліхалецце…

I раптам зноў уголас:

– Андрэйка, мой салавейка, на каго ж ты нас пакінуў?

Тут і малыя на печы, быццам па камандзе, зараўлі ўсе разам, свае і залоўчыны. Сама залоўка, высокая і худая жанчына, пабегла на двор распрагаць Буянчыка. Чутно, як яна там таксама галосіць над братам. Толькі мая бабка цяпер ужо спакойная, строгая і разважлівая. Яна сядзіць каля ложка, дзе ў гарачцы кідаюцца двое Марыніных хлапчукоў, і гаворыць:

– Кінь, Марына, сэрца рваць. І-і-іх, дзеўка, яшчэ нагалосішся. Пакуль прыйдуць бабы Андрэя прыбіраць, накармі лепей хлопца. I капні яму там у чарку таго, што капачам прыгатавала. Бачыш, як чалавек сцепаецца?

Я ажно вушам сваім не веру – чалавек! Гэта нешта ў лесе вялікае здохла, што бабка назвала мяне чалавекам. Звычайна я для яе ідал, нячысцік і бязбацькавіч. А тут – чалавек.

– Пі, дурны, пі,– прымушае мяне цётка. – Сагрэй нутро.

У вачах паплыла хата. Кружыцца столь, міска з ячменным крупнікам на стале, кружыцца печ і цётка з віламі ў руках каля печы, кружыцца Багародзіца з лампадкай.

– Еш, пляменнік, наядайся. Хочаш, яшчэ падалью. Ты не глядзі на іх, – ківае яна на прыціхлых дзяцей. – Яны не вымерхаліся.

I мне зрабілася неяк лёгка і весела. А тут яшчэ цётка хваліць:

– Ах ты, мужчынка наш! Ах ты, дзіцятка маё дарагое!

Канечне, я такі: усё магу зрабіць. Я дужы, я смелы, я кемлівы і разумны-разумны! Гэта не я хвалюся, гэта сам язык хваліцца:

– Вяроўка трэсь, а я ўзяў і… звязаў!

– I сам звязаў?

– Канечне, сам! Я што хочаш звяжу! Я…

– I што гэта за дзіця за такое!

…Прыпякае спадыспаду чарэнь, шуміць у вушах вецер, кружыцца ў вачах снег.

– Дзядзькава шапка не згубілася?

– Спі-спі, не згубілася, – супакойвае мяне бабчын голас.

– Іхні Чэрчыль не дурань у пекла лезці. Ён на Іванавым гарбу хоча…

– Спі ты ўжо, Чэрчыль!

Як хавалі дзядзьку, я праспаў. Прачнуўся – нада мной капітан у акулярах, а салдат заносіць у хату насілкі.

Кашчэі гарцуюць

За акном было сонца. За акном расціўкаліся вераб’і. А тут душна і нясцерпна пахне карболкай. На суседнім ложку нерухома ляжыць мужчына з васковым тварам. Яго абступілі дактары і сёстры. Яны ціха пра нешта размаўляюць, а пра што, не разбярэш. Быццам бы і не па-нашаму. Калі ўсе пайшлі далей, адна медсястра нахілілася і прасціной накрыла майго суседа з галавой.

З другога боку яшчэ ложак. Адтуль за мной назіраюць вялікія вочы з доўгімі пушыстымі вейкамі. Калі я павярнуў галаву, вочы сарамліва заплюшчыліся. Па-мойму, гэта дзяўчо. На галаве белая хусцінка, тварык белы, аж празрысты, нават крыху блакітны, а на носе рудзенькія канапелькі. Такія канапелькі могуць быць толькі ў Глёкавай Каці, той самай Каці, якую я даўно недалюбліваў, а пасля апошняй сутычкі ля калодзежа і зусім ненавіджу.

Калі мы зноў сустрэліся позіркамі, мне зрабілася ніякавата і неяк трывожна. Мне здалося, што Каця чуць прыкметна ўсміхнулася. Чаго ёй смешна? Відаць, яна даўно вось так, цішком, назірае за мною. А я, чаго добрага, як быў без памяці, стагнаў ці, можа, і плакаў. Яшчэ падумае што-небудзь такое…

Але мае трывогі развеяў доктар. Высокі, шыракаплечы, аж халат на ім не сходзіцца. З аблічча круглатвары, малады, вочы ўвесь час усміхаюцца, толькі валасы зусім белыя. Узяўшыся за маю руку, каб памацаць пульс, ён бадзёра спытаў:

– Ну што – будзем жыць, герой? Э-э, ты чаго ж так кісла ўсміхаешся? А ну-тка весялей! – А потым абвясціў на ўсю палату: – Не хлопец, а крэмень! Сапраўдны мужчына. Ні ўколаў не баіцца, нічога!

У мяне аж зайшлося сэрца: усё – будуць пароць. Крадком я паглядваю, якую сястра бярэ іголку, вялікую ці маленькую, і раблю каменны твар. Падумаеш – укол! Чхаць я на яго хацеў.

Я не бачу, я адчуваю на сабе цікаўны позірк сваёй суседкі. Па-мойму, яна зноў усміхаецца. Дык няхай жа не думае тое дзяўчо, каноплі тыя рудыя, – не войкну. Сапраўдныя мужчыны не войкаюць.

А выпіць, не зморшчыўшыся, горкае, нібы палын, лякарства – гэта проста дробязь. Шкада толькі, што яна ў гэты момант адвярнулася і, мабыць, не бачыла, як я храбра каўтануў.

Затое яна войкнула, аж ледзь не заплакала. Паглядзіце – поўныя вочы слёз. I зморшчылася таксама. Дзяўчынкі – што з іх возьмеш? Ім бы толькі цукеркі есці.

Калі сястра сабрала свае бліскучыя скрыначкі і пайшла далей, Каця ціха спытала:

– Табе і праўда не баліць?

– Не, – схлусіў я, не плюснуўшы вокам, – як камар усё адно.

– Калі б мне так, – уздыхнула яна.

Знайшла з кім раўняцца! Мы з Санькам да ўсяго прывыклі, не пестуны якія-небудзь.

I гэтак кожны дзень. Доктар гаворыць, што я – герой, сястра кажа, што я – золатца, і коле мяне ўколамі і поіць мяне горкім, салёным, кіслым і не прыдумаеш яшчэ якім. I кожны дзень я мужна пераношу ўсе выпрабаванні.

Скончылася гэта напрадвесні. Родны, дарагі Буянчык, кашлаты і карослівы, увесь у мыле, той жа дарогай, якой вёз дзядзьку, цяпер вязе дахаты мяне.

– Гэй ты яго, варушыся! – весела пакрыквае цётка Марына, распырскваючы вялізнымі гумавымі бахіламі брудныя вясновыя лужыны. I так мне хочацца хутчэй дамоў, хутчэй убачыць бабку, Глыжку, Саньку, што, здаецца, саскочыў бы з санак і пабег трушком.

А санкі марудна то плывуць па мокрай снегавой кашы, то дзяруць палазамі голы брук. I стараецца стрыгунок, ды воз цяжкі. Чаго-чаго толькі не апранула цётка на мяне, чаго-чаго толькі не наваліла яшчэ зверху, каб, барані бог, не прастудзіўся: і світку, і армяк, і посцілку, пад шапку завязала тонкую хустку, а па шапцы – тоўстую, бабульчыну.

– Гэй! – прыгаворвае цётка. – Адчыняйце вароты, едзе пан крывароты!

Я гляджу навокал і быццам першы раз бачу свет. Нейкі ён новы, радасны і сонечны. Вунь вераб’і купаюцца ў лужынцы, паўскудлачвалі пер’е, смешна трапечуць крыльцамі, зладзейкавата азіраюцца. Вось біцца пачалі. Дзівакі, і годзе – не хапае ім вады.

На карнізе высокай цаглянай сцяны згарэлага дома вісяць доўгія суслы-ледзяшы, з якіх сыплюцца на тратуар частыя кроплі. Адзін лядзяш абарваўся, ударыўся аб каменне і рассыпаўся дробнымі іскрамі.

Насустрач нам ідзе калона палонных немцаў. Цётка звяла Буянчыка з дарогі, і мы разглядаем іх зблізку. Цяпер яны не цокаюць кованымі ботамі, як калісьці, а брыдуць табуном, шоргаюць і шоргаюць падэшвамі па мокрай шашы. Шынялі злінялыя, запэцканыя цагляным і вапнавым пылам. У руках не аўтаматы, а кіркі і ламы. Што – Москаў капут? Забілі вы мяне з Санькам? Замарылі сыпняком? Вось я – жывы і еду дамоў.

Мы разглядаем немцаў, а яны нас. Адны з цікавасцю, што гэта, маўляў, за пудзіла гарохавае на санках сядзіць; другія глядзяць як на пустое месца, глядзяць і не бачаць; а вунь той бялявы, без броваў і вейкаў, пазірае воўк воўкам. Так бы і з’еў, калі б далі волю. У некаторых выгляд самы добразычлівы. Быццам гэта і не яны давалі нам з Санькам выспяткі, лавілі курэй і расстрэльвалі апалчэнцаў і партызанаў. Быццам гэта і не яны гналі з сабакамі цераз наша сяло ўвосень сорак першага скатаваных, галодных, акрываўленых чырвонаармейцаў.

– А морды якія! – заўважыла раптам цётка. – Кажуць, іх кормяць – дай бог нам і на Вялікдзень. Па фунту ці болей хлеба даюць. Гэта ж дай мне на кожны рот па фунту хлеба, дык я і бяды не ведала б з дзецьмі.

– Па фунту хлеба? – не паверыў я. Мне не хацелася верыць. Чамусьці ўспомнілася, як два гады назад жонка Палікарпа прывезла з палону свайго мужа, таго самага Палікарпа, што памёр сёлета ад сыпняку. Мы бачылі, як родзічы заводзілі тады яго ў хату, бо сам ён не мог ісці: адны косці ды вочы. А ім цяпер па фунту хлеба?

– Душа ў нас добрая, – уздыхнула цётка, папраўляючы на Буянчыку вупраж. – Адыходлівая. Хутка зло забываем.

Не, я яшчэ не забыў. Я ўсё помню. I калі б мая воля, дык накарміў бы іх, напаіў і на дарогу даў, каб помнілі.

– Ой, грэх цяжкі,– засмяялася цётка. – Ён бы ўжо даў! Маўчы лепш, давака.

I яна, па-мужчынску прыцмокваючы, тузанула за лейцы.

У хату яна ўцягнула мяне на спіне, як мяшок, і пасадзіла на ўслон. Ад радасці бабка мітусілася туды-сюды, доўга і бесталкова распранала, хапалася то за гузікі, то за хустку, то за падпяразку; не развязаўшы, бралася расшпільваць, не расшпіліўшы, кідалася сцягваць рукаў. Нарэшце ўсе мае ўборы – хусткі, шапка, стары дзядзькаў армяк, світка і паддзёўка – з мяне зняты, звалены на падлозе ў кучу, і старая гаротна пляснула ў далоні:

– А ліха ж ты маё! Ну кашчэй кашчэем! Ці там нясмачна гатавалі, ці мала давалі. Га?

– На жывой касці мяса будзе расці,– супакоіла старую цётка. Але тая толькі махнула доўгім зашмальцаваным ля печы рукавом «хрэнча». Разумець гэта трэба так: самой бабулі там не было – і толку няма, адна бесталкоўшчына. Хіба ж чужы так дагледзіць, як свой?

А Глыжка вырас – проста дзяцюк. Штаны сталі яму кароткія, рукавы кашулі – таксама. А шыя, як у гусака, доўгая і па-ранейшаму нямытая.

– Лянуецца ўмывацца, – паскардзілася бабка. – Вочы, як той кот лапай, трохі пратрэ, і ўжо ён гатовы, умыўся.

Глядзі ты – ён і «р» вымаўляць навучыўся, так старанна «рэкае», быццам Скокаў Калчан, калі яго дражніш.

– Пр-р-рыехаў? – спытаў Глыжка і, нібы не верачы вачам, дакрануўся да майго калена. Хацеў, відаць, падлашчыцца.

– Прыехаў,– пацвердзіў я.

– Ачуняў?

– Ачуняў,– кіўнуў я.

Брат заўсміхаўся. Ён проста не ведае, чым перш-наперш пахваліцца: столькі ў яго новага. Спачатку выцягнуў з кішэні белую алюмініевую гільзу, якой надзяліў яго начлежнік-салдат.

– Глянь, р-р-ракета!

Затым прынёс самаробны канёк – драўляную калодку з драцяным палазком.

– Глянь, Санька мне змайстр-р-раваў.

Пахваліўся новымі зеленаватымі латкамі на каленях: салдацкія. А калі ўжо хваліцца, здавалася, не было чым, адкрыў рот і паказаў туды пальцамі:

– Глянь, новы зуб р-р-расце.

I раптам Глыжка сказаў мне такую навіну, што бабка аж з месца падхапілася, быццам на яе варам лінулі. Здаецца ж, і ціха брат сказаў:

– Мы твой кр-р-рыж Малахам пазычылі.

– Прыкусі язык свой нямыты! – застукала бабка па стале кулаком.

Глыжка прыкусіў, вінавата заплюскаў вачамі. А потым, калі мяне накармілі з дарогі і мы з ім залезлі на печ, я ўсё роўна пра ўсё выпытаў. Аказваецца, па мяне ў бальніцу ездзілі двойчы: першы раз – па мёртвага, а сёння – па жывога.

Першы раз усё выйшла праз Чмышыху, нашу набожную суседку. Тая хадзіла на базар купіць солі, а бабка ўпрасіла яе перадаць заадно мне ў шпіталь два праснакі. Чмышыха праснакі прынесла назад, а разам з імі і «святую праўдачку» пра мяне. «Няма ўжо вашага Івана». Быццам бы праснакоў тых у яе не ўзялі.

Тут бабка і кінулася ў паніку. Цётка запрэгла Буянчыка і паехала ў горад, а старая, нагаласіўшыся, пайшла ў дрывотнік і выцягнула са сваёй хованкі дубовы слупок.

Я помню той слупок. Ён ляжаў пад сцяной, закіданы розным смеццем і трэскамі. Бабка яго даўно для сябе берагла. Аднойчы ў вялікі мароз я сабраўся пасеч яго на дровы, во бяды было! Я, аказваецца, заадно з тым рудым сабакам-паліцэйскім. Той забраў яе ўборы на смерць, а я і да крыжа дабраўся. Знайшоў сякеру пад лаўкай.

Цяпер бабка сама выцягнула слупок з дрывотніка і папрасіла салдата зрабіць крыж. I салдат зрабіў. Праўда, на папярочку дубу не хапіла, давялося прыбіць сасновую.

Цётка вярнулася дамоў з пустымі санкамі, вясёлая і радасная:

– Жывы ён, жывы! Крызіс у яго нейкі быў…

Глыжка сказаў, што бабка тады хацела манашку з зямлёй змяшаць, ды цётка не пусціла. Бабка крычала, што Чмышыха сваёй «святой праўдачкай» палавіну жыцця ў яе адабрала.

А потым прыйшлі да нас Малахі. У іх старая памерла, а крыжа зрабіць не было з чаго.

– Пазыч, – кажуць, – нам, Матрона, крыж. Вам жа пакуль што не трэба, калі Іван жывы.

– Няхай ён нам век не трэба будзе, – сказала бабка і не пазычыла, а аддала так, дарма і назусім.

Вось колькі тут было розных падзей, пакуль я глытаў у шпіталі ўсялякую атруту і цярпеў на вачах у Каці ўколы. Толькі і гэта яшчэ не ўсё. Санька таксама прынёс навін цэлыя рэзгіны. Дачуўшыся, што я прыехаў дамоў, мой прыяцель заляцеў у хату так, што бабка падумала, ці не гоняцца за ім па пятах сабакі.

– Чулі? Нашы фронт прарвалі! – крыкнуў Санька яшчэ з парога. Ён сам чытаў у газеце загад Вярхоўнага Галоўнакамандуючага. Так на Бузе ўсыпалі фашыстам, што ў шапку не ўбяруць.

– А дзе ж гэта той Буг? – пацікавілася цётка Марына.

– Там! – упэўнена паказаў Санька ў бок Міронавага саду, хоць мне здаецца, што Буг зусім у другім баку – за Малахавым дваром.

А яшчэ ў нашы Падлюбічы прыехалі з Масквы дзве дакторкі ад сыпняку нас лячыць. У Санькавай хаце спыніліся. Яны яго матцы, цётцы Марфешцы, жыць не даюць: чысціні дабіваюцца. А самі цыпы нейкія. Спадніцы вузкія, абцасы высокія. Смех глядзець, як яны бровы сабе нейкімі абцужкамі выскубваюць. Моршчацца, а скубуць. Гэта, па-іхняму, прыгожа.

Міхейчыкаў Назар назусім з вайны прыйшоў. Кантужаны. Пачне цыгарку круціць, рукі трасуцца, і ўвесь тытунь рассыпаецца. Стары Міхейка сам яму цыгаркі робіць.

Нінку, што да вайны ў калгасных яслях была нянькай, цяпер паставілі брыгадзірам. Ці, можа, яшчэ і не паставілі, бо Санька чуў, як яна крычала каля сельсавета на ўсю вуліцу:

– Прападзі яно пропадам, ваша брыгадзірства! А сеяць чым? Што я – сама ў зямлю лягу?

Кожны дзень прыбягае да мяне Санька. А праз тыдзень я ўжо і сам пачаў выходзіць на двор пагрэцца на сонейку. Я сяджу на прызбе, а пасярод двара, сумна апусціўшы галаву, стаіць Буянчык, яшчэ больш кашлаты, яшчэ больш зануджаны, як тады, калі мы яго прывялі. Там-сям ён вымазаны нейкім дзёгцем. Гэта дзед Мікалай лечыць яго ад каросты.

Калі бабка перастала баяцца, што мяне паваліць вецер, я пачаў хадзіць і на вуліцу. А аднойчы мы з Санькам пайшлі нават да калодзежа набраць вады. Вось тут мне зноў і сустрэлася Каця. Яна раней за нас падышла да зруба і хацела першай апусціць вядро. Не, пагуляй трошкі, не на тых хлопцаў ты, Каця, натрапіла! Санька рашуча адсунуў яе вядро ўбок:

– Не лезь!

Яна акінула нас абодвух пагардлівым позіркам і са здзекам у голасе спытала:

– А гэта ваш калодзеж?

– Наш! – адрэзаў Санька так сурова, што пярэчыць было б і не варта. Але ж вы не ведаеце тых рыжых канопляў. Другая б адступілася, а яна:

– Ой, задавакі няшчасныя!

Тут і ў мяне аж закіпела ўсё ўсярэдзіне. Хацеў я па старой памяці тузануць за касу, каб другі раз была ласкавейшая, а ў руках засталася толькі белая хустачка.

Спачатку мы аслупянелі ад здзіўлення. Глядзім і не пазнаем Каці – няма касы. Астрыжана пад нулёўку. Дык вось чаму ў шпіталі яна не здымала сваёй хусцінкі! Санька так і паехаў з рогату, проста за жывот хапаецца. Я захліпаюся – суняцца не магу. Здаецца, нічога на свеце няма смяшнейшага за стрыжаную Кацю. А яна залілася чырванню, нават канапелек не відаць. Глядзім – сваімі доўгімі вейкамі плюсь-плюсь-плюсь, і слёзы як боб. Кінула вядро і бягом дадому. А мы ёй наўздагон:

– Стрыжаная! Стрыжаная! Стрыжаная! Вось так. Будзе ведаць, як нас не паважаць.

Праз паўгадзіны пра наш «геройскі» ўчынак ад Кацінай маці даведалася мая бабуля. Яна паставіла нас з Санькам перад сабою і прачытала мараль. А мараль у бабкі адна: мы выраслі пад неба, а дурні – болей не трэба. Знайшлі з чаго смяяцца, недапечаныя. Калі б былі бацькі дома, яны б нам рогі пазбівалі. Вельмі ўжо крутыя сталі ў нас гэтыя рогі. Толькі пад канец яна сказала нешта новае:

– Паглядзіце вы на іх, людзі добрыя. Кашчэі кашчэямі – і ўжо за дзеўкамі гарцуюць.

– Гы-ы, – расплыўся ва ўсмешцы Глыжка. Я крадком паказаў яму кулак.

Млынары i крупадзёры

Усе, напэўна, ведаюць казку пра салдата, які з тапара кашу варыў. Ведаем яе і мы з Глыжкам. Я не раз яе ў кніжцы чытаў і перачытваў. I кожны раз мы дзівімся з салдацкай кемнасці:

– Во мудрыла!

А бабка наконт гэтага мае свой погляд. Яна думае, што лацвей таму салдату было, калі да тапара яму прыклалі і круп, і сала, і солі. Вось няхай бы на яе месца стаў, тады б ужо і хваліўся. Тапароў у нас, дзякуй богу, хапае. Бацька-цясляр назапасіў ажно тры, ды калун – чацвёрты. Пяты тапор з «кошкай» замест абуха бабуля ад немцаў прыхавала. Калі б з усіх іх кашу варыць, можна было б месяц аб’ядацца. Дык не, ні адзін, колькі гэтых салдат у нас перабыло, не тое што кашы, а нават крупніку не згатаваў.

– Адно слова – казка, – зняважліва махае бабка рукой на кніжку. – Вось бы няхай ён на маё месца стаў.

I праўда, бабулі нялёгка. З раніцы да позняга вечара ў яе адны клопаты – чым нас накарміць. Ледзь развіднее, яна ўжо на полі збірае перазімаваўшую ў зямлі бульбу-гнілушку, перамывае яе, перацірае, сушыць на прызбе – здабывае крухмал. Потым, рашчыняючы з гнілушак праснакі, чэша ў патыліцы, дзе б ёй здабыць хоць шчопаць солі. Нашы суседзі больш не пазычаюць: самі ядуць несалёнае. I ўспамінае бабка даваеннае жыццё – вось солі было, хоць заваліся. I соль жа соль – белая, чыстая, і амаль што задарма.

Цяпер соль чорная і больш горкая, чым салёная. Да вайны ёю поле пасыпалі, каб лепей усё расло. А зараз людзі навучыліся крыху выварваць з яго горасць і прадаюць на шклянкі. Самі па хатах носяць: шклянка солі – пуд бульбы, карэц вадкага, чорнага і смярдзючага, як дзёгаць, мыла – таксама пуд. А хто іх нам, тых пудоў, напудзіў?

Ну дык па мылу яшчэ толькі тае бяды. Не дажывуць яны да таго дня, калі мая бабка іхнім мылам будзе мыць нашы з Глыжкам штаны. Ім толькі больш запэцкаеш. Для гэтага ў нас ёсць старое, трэснутае жлукта, а попелу не пазычаць. Вось без солі – не жыццё. Усё такое нясмачнае, прэснае, як трава, хоць на сабаку вылі.

Дрэнь справа і без мукі. Тут і залатых гнілушак вазьмі – хлеб пахнуць хлебам не будзе. Трэба хоць жменя мукі. Праўда, прыбядняцца нам няма чаго: каля прыпечка ў хаце стаіць амаль поўная дзежка збожжа, што бабуля ўратавала ад уласаўскіх коней. Але цэлых зярнят у цеста не насыплеш.

I зноў бабуля заводзіць сваё «вось да вайны». Да вайны ў Падлюбічах быў ветраны млын. Ах, як там мякка малолі! Не мука – пух. А нам з Санькам і ўсім нашым таварышам вятрак падабаўся па другой прычыне. Чапляючыся рукамі за яго крылы, мы любілі катацца. Героем быў той, хто падымаўся вышэй. Але тут трэба было глядзець, каб і не перахапіць залішне. Петрык Смык аднойчы спазніўся саскочыць і як грымнуўся аб зямлю – вадой адлівалі.