Читать онлайн Мы з Санькам – артылерысты бесплатно

© Сяркоў І. К., нашчадкі, 2015

© УП «Мастацкая літаратура», 2015

© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2016

Шпакі

Взвейтесь, соколы, орлами,

Полно горе горевать.

Даўняя салдацкая песня

– Ну, пішыце, – скончыў бацька развітанкі, паціснуў нам з Санькам рукі, як роўні, і, тузануўшы вожкі, крыкнуў на Стрыгунка: – Но-о! Развесіў вушы!

Парожнія калёсы лёгка пакаціліся прэч, узнімаючы густы пыл, а мы засталіся адны на дарозе ў жыце. I тут мне чамусьці ўспомнілася леташняе-пазалеташняе, тое, як бабка аднойчы сказала: «У, ідал, сэрца ў цябе каменнае». А навёў тады бабульку на такое адкрыццё наш парсючок Дзюнька. Такой скацініны, як ён, не бачыў свет. Худы і цыбаты, замурзаны да самых вушэй пасля бясконцых купанняў у лужыне, ён умеў бегаць так, што і сабака не дакажа. А кемлівы быў, а хітры, такога і сярод нас, хлопцаў, яшчэ трэба пашукаць. Усе дзіркі ў сваім плоце і ў суседскіх ён ведаў назубок. Ад гэтага Дзюнькі мой малодшы брат Глыжка выў воўкам: не дагнаць жа, сабаку, не пераняць, хоць на ланцугу трымай. I вось гэтай вясной не паспелі мы пасадзіць бульбу, як Дзюнька, прасачыўшы, што ўсе пайшлі абедаць, прабраўся ў гарод і пачаў яе капаць, не чакаючы ўраджаю. Ну і бегатня тады была па нашых пасевах, ну і аблава! Хто з чым, а я з хлудам, насіліся мы за нахабнікам да сёмага поту. Бабулька праклінала яго на чым свет стаіць: і каб ён здох, і каб апруцянеў, і каб яго пераехала, бо так ён можа загнаць каго хочаш у магілу. А парсюку – хоць бы што, у яго быццам вочы завязаны, ні варотцаў, знарок адчыненых для яго, ні сваіх дзірак у плоце не бачыць, гойсае сабе па градах уподбрыкі ды весела рохкае, задраўшы лыч угару. Дражніцца, халера. Вось і ўцэліў я тады яму хлудам па рэбрах, аж той заекатаў немым голасам. I ўмомант дзе і дзірка знайшлася на вуліцу, толькі плот затрашчаў! Вось тады, крыху аддыхаўшыся пасля бегатні, бабка і сказала: «У, ідал, сэрца ў цябе каменнае. А калі б самога так, соладка было б?»

Ды за што ж мяне? Што гэта – я зглуміў паўрада бульбы сваім лычам, я спаганіў грады? Сем пятніц у яе на тыдні: то – каб ён здох, то – у мяне сэрца каменнае. Я разгневаўся, кінуў-рынуў усё і пайшоў да Санькі гуляць. А Санька мяне супакоіў. Аказваецца, што каменнае сэрца – гэта не так і дрэнна, калі той камень – не проста дзічак, а крэмень. Крэмень – камень асаблівы: у ім жыве агонь. Нездарма ж, калі ўрэжаш па ім зломкам сталёвага рашпіля, дык снопам сыплюцца іскры. А чорны ён таму, што, мабыць, у агні нарадзіўся. У сапраўдных хлопцаў, калі яны – не цюхі-мацюхі, і павінны быць крамянёвыя сэрцы. Так суцяшаў Санька, і мне гэта нават спадабалася. Цяпер было зразумела, чаму мы з сябрам такія цвёрдыя. У нашай з ім цвёрдасці не раз маглі пераканацца і Глёкава Каця, і Сонька-Кучараўка, калі мы, вяртаючыся са школы, іншы раз штурхалі іх у крапіву, каб не былі такімі разумніцамі. Мы маглі па сто гадоў і не глядзець у іхні бок, калі яны адмаўляліся танцаваць з намі «Сербіянку» пад Косцікаву балалайку. I было з-за чаго ім нос задзіраць перад намі, з-за чаго дзьмуцца – з-за аднаго-двух хрушчоў, якіх мы дзеля смеху іншы раз кідалі ім за каўнерыкі кофтачак. Хіба толькі з імі мы так жартавалі? Дык іншыя ж не дзьмуліся, а то – цацы!

I вось цяпер, калі бацькаў воз усё болей і болей аддаляецца, калі зніклі нарэшце ў жытнёвых хвалях выцвілая ад сонца бацькава пілотка, а затым і дуга над стрыгунковай галавой, мне чамусьці зрабілася горка-горка на душы, быццам палыну туды кінулі. Быццам штосьці такое згубіў, без чаго і жыць на свеце нельга. I не знайсці яго больш, і не вярнуць.

Усё… Скончылася…

Як за плечы перакінуў…

I не будзе больш побач са мной бабкі, ніхто не назаве мяне цяпер ідалам і гайдамакам, ніхто больш не скажа, што ў мяне каменнае сэрца; не будзе больш побач і бацькі, з якім усе мы смелыя і разумныя; і брат не будзе чапляцца: то ў яго рагатка парвалася, то яму канёк з дроту зрабі. Не будзе нічога, што раней было: ні старой, драўлянай школы, ні возера з акунямі, ні пагулянак на суседавай прызбе. Словам, пакідаем мы з Санькам сваё дзяцінства – не наеліся ўдосталь хлеба, не навучыліся ў ахвоту, не набегаліся на паплавах, не нагарцаваліся на калгасных конях, не назбіраліся на балоце качыных яек, не налавіліся ў былых тарфяных кар’ерах і выгарах шчупянят і карасікаў, не наласаваліся яблыкамі з суседскіх садоў, не направодзіліся вечарамі дзяўчат пасля пагулянак дахаты. А не наеўся, як кажа бабка, – не наліжашся. Трэба ісці. Седзячы дома на печы, афіцэрам артылерыі не будзеш.

Наш прыяцель, сын участковага міліцыянера Юрка Калдоба, які разам з намі бавіў свой водпуск на полі, на лузе і на суседавай прызбе па вечарах, зусім даканаў нас расказамі пра сваё вучылішча, і мы з Санькам без артылерыі цяпер і дыхнуць не можам. Нам нават сняцца розныя там марціры і гаўбіцы. Кожны вечар, кладучыся спаць пасля нішчымнай вячэры, я ўпотай мару пра артылерыйскі паёк. Юрка кажа, што кормяць іх там добра: хлеба даюць пад завязку, і крупнік заўсёды з мясам. А галоўнае – будзем вучыцца як людзі: і кніжкі табе, і сшыткі, толькі чытай і пішы.

Мы ідзём не куды-небудзь проста ў людзі, а лічы, што ў армію, і таму прыбіраць нас асабліва не прыбіралі. Бабка шкадавала, што на мне яшчэ добрыя штаны, усяго раз ці два латаныя, мог бы яшчэ і Глыжка данасіць. Але былі яны ў мяне ўсяго адны, і горшыя выбраць няма з чаго. А іх жа там, відаць, забяруць, як будуць пераапранаць нас у камандзіры. Хто там будзе берагчы гэтыя абноскі. Забяруць і бацькавы салдацкія чаравікі, яшчэ даволітакі трывалыя. Вось іх дык і мне шкада. Я, можа, і не браў бы іх з сабой, ды бацька сам настояў. Ну, як я буду перад вайсковым начальствам з рэпанымі нагамі?

А пакуль што я перакінуў свае скараходы цераз плячо, Санька – матчыны разбітыя ўшчэнт боты, якія засталося на раз абуць, і мы пайшлі басанож, не аглядваючыся больш на вёску і дружна насвістваючы марш, які мы нядаўна перанялі ў Юркі: «Артиллеристы, Сталин дал приказ!» Мы ідзём па гарачым дарожным прысаку, ідзём па друзу ўздоўж чыгункі, па няроўнаму гарадскому бруку – няма нам перашкоды. Нагам вольна і лёгка, не тое што ў абутку з чужой, дарослай нагі. А прабіць падэшвы на які-небудзь гарэлы цвік ці калючы дрот мы не баімся, бо яны ў нас цвёрдыя, тоўстыя і трывалыя, як на салдацкіх нямецкіх ботах. Адно што без жалезных шыпоў.

Калі па-людску, то ў горадзе варта было б і абуцца, усё ж такі горад. А прыгледзеліся, дык мы тут і не белыя вароны. На базар вясковыя жанчыны клункі з зелянінай пруць басанож, не кажучы ўжо пра дзяўчат і такіх падшыванцаў, як мы. Нашы з Санькам гарадскія аднагодкі таксама не ў шчыблетах раскашуюць. А калі ўжо хто ў чобаты, а хоць у чаравікі ці ў што іншае абуты, дык той, мабыць, зарабляе кучу грошай ці ўжо занадта вялікі інтэлігент. Словам, і тут можна жыць босаму чалавеку. Тым больш што і сцежкі-дарожкі сцерпныя: варонкі ад бомб і снарадаў даўно пазасыпаны бітай цэглай з руін, даўно прытаптаны і прыкачаны, з-пад ног прыбраны сляды былых баёў і бамбёжак: завалы, дахавае жалеза, бітае шкло і іншы друз, з-за якога тут яшчэ нядаўна было ні прайсці ні праехаць.

Бяжыцца нам ходка, бяжыцца нам весела, асабліва па вуліцы з артылерыйскай назвай – Батарэйная. Хоць яна такая ж, як і ўсе ўскраінныя вуліцы горада, амаль цалкам драўляная, з пахіленымі паўразбуранымі платамі, з папялішчамі, што паспелі ўжо густа зарасці палыном, дзядоўнікам і розным іншым бадыллем, з разбітай пыльнай дарогай, але яна нам, як свая, самая родная вуліца ў горадзе. Што ні кажы, не якая-небудзь там Сялянская ці Палеская, а ўсё ж такі Батарэйная. I назвалі яе так, мабыць, не без прычыны. Магчыма, на ёй кватаравала калі-небудзь нейкая славутая батарэя, ці, можа, з тутэйшых хлопцаў многа служыць у артылерыі, ці з-за таго, што тут недалёка ўжо і да нашага вучылішча, ці проста па ёй часцей, чым па іншых вуліцах горада, любіць прагульвацца наш брат – батарэец. Але колькі мы ні прыглядаліся, колькі ні стралялі вачыма, ніводнага службоўца са свайго роду войск так і не сустрэлі, праехала толькі, грукаючы расхлябанымі бартамі і нарабіўшы смуроду, старая палутарка ды босая дзяўчына перайшла нам дарогу з поўным вядром.

– Эй, рыжая, дай напіцца! – раптам ветліва гэтак папрасіў яе Санька, і я ад нечаканасці аж спыніўся. Во як хлопец асмялеў, не паступіўшы яшчэ ў вучылішча, да гарадскіх дзевак чапляецца. А тая толькі грэбліва зірнула ў наш бок, нос – угору і пачасала сваёй дарогай. Добрая, відаць, фіфа.

А напіцца і сапраўды не шкодзіла б. Сонца ўжо добра прысмаліла – хутка поўдзень. Толькі дзе тут нап’ешся? Гэта табе не вёска, што падышоў да калодзежа, парыпеў журавом і хоць на галаву лі. Каля адзінай на ўсю Батарэйную калонкі стаіць ладная такі чарга з вёдрамі, а вада з крана ледзь-ледзь цурчыць тонкай ніткай, і трэба мець час і цярпенне, каб набраць поўнае вядро. У нас цярпення хапіла б, ды часу ў абрэз. Пераб’ёмся як-небудзь і так.

Мінулі мы вадзяную чаргу – трапілі на хлебную. Гэтая яшчэ мудрэй за тую. Народу тут, што і бог адступіўся б, калі б ён хлеба захацеў. А крыку тут, а гвалту! Асабліва хвалюецца чарга, калі дзверы невялічкага, з аблупленай тынкоўкай цаглянага магазінчыка бяруць штурмам інваліды. Чарга, як мы прыкмецілі з Санькам, паводзіць сябе розна: хто лаецца, хто заступаецца, а інваліды даказваюць, што яны маюць права. На іх баку і міліцыянер, хоць ён нічога не можа зрабіць з чаргой: не вельмі яго слухаюць.

Не лёгка прабіцца ў хлебны магазін, не лягчэй з яго і выбрацца. Вылазяць адтуль усе расхрыстаныя, ускудлачаныя, з абарванымі гузікамі і рукавамі, потныя – ледзь жывыя, але з хлебам. У каго цэлы бохан, у каго яшчэ і луста ў прыдачу.

Па праўдзе сказаць, усё гэта відовішча нас з Санькам не вельмі кранае. Проста цікава крыху – і ўсё. Калі б мы мелі нават вялікія грошы, хлеба нам тут не прададуць. Тут важней за грошы хлебныя карткі. А дзе іх нам з Санькам узяць, калі мы не гарадскія, нідзе тут не працуем і не служым?

А хлеб свежы. З магазіна пахне так, што галава кружыцца. I, відаць, смачны. Хлопец не большы за нас, які толькі што ледзь выбіўся з чаргі на волю, пакамечаны і расхрыстаны, прагна на нашых вачах з’еў усю дабаўку да бохана. Мы з Санькам пракаўтнулі сліну і пайшлі сваёй дарогай прэч ад спакусы. Нічога – паступім у вучылішча, дык, можа, яшчэ не такі хлеб есці будзем і не па столькі, а, як казаў Юрка, пад самую завязку.

За вуліцай Батарэйнай горад скончыўся. Да вучылішча цяпер рукой падаць. Вунь яны пад рэдкімі соснамі на ўзвышшы, цагляныя будынкі, дзе я калісьці паміраў ад сыпняку. Тады там быў шпіталь, а цяпер – вучылішча. Дарога знаёмая.

Сеўшы на мурог, мы ў рэшце рэшт абуліся. I не абы табе як, а яшчэ і паплявалі кожны на сваё колькі сліны было, анучкай пацерлі, спадзеючыся на бляск. Толькі многа трэба пляваць на Санькавы боты і на чаравікі майго бацькі, каб яны хоць крыху заблішчалі.

Усю дарогу мы храбрыліся: то бойка насвіствалі свой артылерыйскі марш, то ўслых марылі, як будуць зайздросціць нам хлопцы, калі прыйдзем у вёску на пабыўку ў вайсковай форме, як мы пойдзем у ёй на вячоркі, а тут, перад пафарбаванай у зялёнае будкай з надпісам КПП[1], адразу прыціхлі, сталі рахманымі. Не дайшоўшы да яе крокаў дзесяць, мы спыніліся. Сюды гэта ці не сюды? Пакуль што праз будку прайшоў толькі адзін капітан ды выйшаў старшына, а такога начальства, як мы, дык штосьці і не відаць. Чаго добрага, каб не патурылі нас адсюль з самага парога ды не паднялі на смех. Вось гэтага мы не любім да смерці. Хоць мы хлопцы і простыя, а свой гонар маем.

А яшчэ мы тут стаім у нерашучасці таму, што нас павінен быў сустрэць Юрка і паказаць, як ён абяцаў, усе хады і выхады. Ды вось жа няма ні Юркі, ні яго хадоў – вакол высокая драўляная агароджа ды вось гэта самае КПП перад намі і прыгожыя вароты з артылерыйскімі эмблемамі. Давядзецца самім прабівацца, як простым смяротным, у якіх няма ўплывовых землякоў і заступнікаў.

Але прабівацца было не трэба. На КПП Санька паказаў нашы паперкі-выклікі на экзамены і сказаў як адрэзаў:

– Паступаем на афіцэры.

Атрымалася гэта ў яго так проста, быццам для нас гэта – раз плюнуць, і не важна, што ў нас такі вясковы, зацюканы выгляд – мы не абы-хто. Сяржант з чырвонай павязкай на рукаве акінуў нас позіркам з макушак да абуўкі і неяк горка ўсміхнуўся:

– Ну-ну, шуруйце, панове афіцэры.

А на развітанне рукой да сваёй пілоткі крануўся. Чэсць аддаў! Санька на ўсе сто перакананы, што гэта ён нам чэсць аддаў. Гэта ж выдумае што-небудзь, дык хоць стой, хоць валіся. Можна падумаць, што сяржанту няма каму чэсці аддаваць, апрача нас. Можа, ён проста муху сагнаў. А Санька на сваім стаіць: чэсць – і годзе. Той сяржант наперад глядзіць: атрымаем званне – можам яго па стойцы «смірна» так паставіць, што – ого! Словам, ніхто на КПП нашага гонару не адкусіў, а ў Санькі яго яшчэ і прыбавілася.

Але як бы там ні было, мы ў вучылішчы. Асабіста ў мяне адчуванне не скажу, каб геройскае. Тут зойдзеш іншы раз у чужы двор і то, як стрыножаны, не ведаеш, куды ступіць, дзе прытуліцца, – усё не сваё, усё незнаёмае, усё не так, як дома. А гэта ж вайсковае вучылішча! Тут зусім іншае царства: вакол падмецена, прыбрана, дарожка, па якой мы ідзём, абапал абкладзена пад шнур цэглай, а цэгла яшчэ пабелена і крэйдай. Ступіць лішні крок страшна, плюнуць няма куды, так чыста. Гэта табе не нашы Падлюбічы і не вуліца Батарэйная. Нават паветра тут не такое: сосны хоць і рэдкія, а свой пах даюць.

А галоўнае – людзі. У цывільным тут рэдка каго і сустрэнеш, усё – вайскоўцы. I ніхто з іх не бяжыць, як у горадзе, на злом галавы, ніхто не ходзіць разявіўшы рот, як мы з Санькам, не ловіць варон. А калі хто ідзе, дык ідзе, адразу відаць, што па справе. Сустракаючыся, яны ўскідваюць руку да скроні і цвёрда гэпаюць па зямлі падэшвамі, бяруць пад казырок. I нам з Санькам у вочы кінулася, што той гучней гэпае і вышэй падкідае ногі, у каго меней зорак на пагонах, а ў каго зоркі большыя, той толькі рукой адмахнецца і – будзь здаровы.

I песні, аказваецца, тут у модзе. Дзе вы бачылі, каб людзі гуртам ішлі па вуліцы і на ўсё горла спявалі песню? Хіба што на вяселлі. А тут параўняўся з намі строй такіх, як Юрка, хлопцаў ды як грымне ўжо знаёмы нам марш. I так гэта ў іх гучна і дружна атрымлівалася, што нам з Санькам і самім хацелася заспяваць.

Не, што ні кажыце, а вайсковае вучылішча, ды яшчэ артылерыйскае – зусім іншы свет, не той, у якім мы жылі дагэтуль.

Ходзім мы гэта па новым для сябе свеце, шукаем, у каго спытаць, куды нам трэба, і раптам:

– Эй, шпакі! Ідзіце-тка сюды.

Азірнуліся, каго там клічуць, што тут за шпакі такія ёсць у артылерыстаў,– аказваецца, гэта нас з Санькам клічуць. Мы так заслухаліся песнямі, што не заўважылі на лавачцы пад сасной траіх, як сказала б наша геаграфічка, абарыгенаў. Па ношанай форме, якая добра сядзіць на іх, адразу відаць, што не навічкі. Напэўна, Юркавы аднагодкі. Хаця адзін з іх, мабыць, і жаўтароцік: гімнасцёрка сядзіць лубам, сам дробненькі.

Што зробіш, трэба ісці, каб непрыемнасці якой не было. Усё ж такі не на сваёй вуліцы. А можа, што добрае і скажуць: куды, напрыклад, нам падацца са сваімі выклікамі на экзамены, дзе тут нас павінны прымаць. Мы не кінуліся да іх рыссю, а падышлі нага за нагу, і Санька насцярожана спытаў:

– Ну?

I тут нам здалося, што мы з Санькам зрабілі бог ведае якую непрыстойнасць, скажам, самае малое – без штаноў на вуліцу выйшлі, бо старэйшы з тых траіх з адной лычкай на акаймаваных жоўтай істужкай пагонах аж за галаву ўзяўся.

– Не, вы толькі паглядзіце, таварышы, што робіцца? – з болем у голасе ўсклікнуў ён. – Вы толькі паглядзіце, як яны падыходзяць да камандзіра!

Яго таварышы з дакорам паківалі галовамі, асуджальна пацмокалі языкамі, маўляў, як нам не сорамна, як нам не ай-я-яй. I каб хто ўсміхнуўся. Здзекуюцца, паразіты. Мы з Санькам не лыкам шытыя, бачым, што здзекуюцца. Ці даўно самі чэрствай скарынцы былі рады, ці даўно паскідалі такія ж як і на нас, грэшных, рызманы, і ўжо строяць з сябе ваша высакароддзе. Камандзіры шалудзівыя. Калі б мы сустрэліся з імі ў нашай вёсцы ды на сваёй вуліцы, дык там бы яшчэ яно паказала, хто з нас шпак, а хто – арол. А тут наўрад ці пакажа: падмогі няма, і ўцякаць не ведаем куды, у свой двор не схаваешся – далёка.

Мы стаім слупамі, разгубленыя і раззлаваныя: ім тут жартачкі, а ў нас часу няма. Можа, нас там ужо дзе чакаюць і не могуць дачакацца, а гэтыя д’яблы тут прычапіліся, што не адчапіцца. I Юрку свінні з’елі. Не, каб прыйсці ды выручыць, пакуль да пабоішча не дайшло.

– Выхаванец Казлоў,– загадаў тым часам строгім голасам той, што строіў з сябе камандзіра, – пакажы гэтым шпакам, як трэба падыходзіць да начальніка!

Выхаванец Казлоў – нос аблуплены, бульбінкай, шыя, як і ў нас з Санькам, – дзве ў каўнер змесціпца, пілотка са стрыжанай галавы налазіць на адтапыраныя вушы – адбег крокаў на пяць, прыклаў руку да скроні і, высока ўскідваючы ногі, як пайшоў, адбіваючы крок, дык у нас з Санькам і сківіцы адвіслі ад здзіўлення. Артыст – і годзе! Ідзе, халера, як танцуе. Вось ён па-заліхвацку ляснуў абцасамі і, выцягнуўшыся перад сваім начальствам струной, высокім дзявочым голасам адрапартаваў:

– Таварыш камандзір! Выхаванец Казлоў па вашаму загаду прыбыў!

А мне тым часам падумалася: падшыванец ты, а не выхаванец, падліза ты няшчасны. З яго паслугача робяць, а ён рады старацца. Ды мы такіх падлізаў у школе лупцавалі як сідаравых коз. Не па душы нам гэты народ.

– Ну, а цяпер вы! – загадаў нам з Санькам самазваны камандзір. – Хто з вас смялейшы?

Ні я, ні Санька не крануліся з месца. Не на тых хлопцаў ён трапіў, каб трымцелі перад кожным ёлупнем, хоць ён і мацнейшы за нас. Санька яму так і адрэзаў:

– Не нукай, не запрог!

– Будзеш нашым камандзірам, тады – і камандуй, – падтрымаў Саньку і я, ужо гатовы да бойкі, якой, здавалася, не мінуць. Ды і Санька таксама напагатове. Няхай не думаюць, што мы вясковыя, дык з нас можна вяроўкі віць. Як кажуць, трапіла каса на камень. Яны стаяць, і мы стаім. Маўчым. Глядзім спадылба. Сапём раздзьмутымі ноздрамі. Нашы праціўнікі паглядваюць на свайго завадатара, мабыць, чакаюць сігналу.

Але завадатар сігналу не даў. Крыху падумаўшы, ён сказаў раптам амаль што мірна:

– Ну і не трэба, не аддавайце нам чэсці, толькі вучылішча вам не бачыць, як сваіх вушэй.

– А гэта ж чаму так? – яршыста спытаў Санька.

Здаецца-такі, мы адчапіліся ад гэтых нахабнікаў не зняважаныя.

– А таму, што скажу генералу, і не прымуць, – агарошыў нас «камандзір», а яго таварышы пры гэтым спачувальна ўздыхнулі, і выгляд у іх быў такі, быццам мы з Санькам беспаваротна асуджаны лёсам.

– У вучылішчы не трэба такія неслухі,– дабіваў нас тым часам праціўнік, прыкмеціўшы, што мы з Санькам абвялі,– тут трэба дысцыпліна, а такіх, як вы, і на гарматны стрэл сюды не пускаюць.

Мы з Санькам не ведаем, верыць яму ці не верыць. Няўжо яго генерал паслухае? А калі падумаць, дык чаму б і не. Можа, ён генеральскі любімчык, а можа, і зусім нейкі родзіч, а там, чаго добрага, – і сынок. Тады, пішы прапала наша артылерыя, і застанёмся мы проста задавакамі няшчаснымі, тады нам у вёску хоць не вяртайся – куры засмяюць. Дык ці да гонару тут? Яшчэ невядома, дзе яго згубіш, а дзе – знойдзеш. I мы здаліся.

Санька яшчэ мацней засоп носам, пачырванеў так, што і рыжоцця яго стала не відаць, моўчкі адышоў на тое месца, адкуль пачынаў падыход да «начальства» выхаванец Казлоў, выгнуў дугой свае, як у пеўня, грудзі і рушыў.

Не, што вы мне ні кажыце, а яшчэ ніхто і ніколі ні ў адной арміі свету так не вітаў самае высокае начальства, як Санька гэтых падшыванцаў у пагонах. Стараючыся трымаць ногі нягнуткімі кіямі, ён так таўчэ пляц падэшвамі парыжэлых матчыных ботаў, што толькі пыл курыць, а вакол мала не коціцца рэха. Ідзе ён, нібы драўляны, і мне здаецца, што ад такой хадзьбы ў яго вось-вось адваліцца галава. Вайсковы картуз, які Санька носіць з самай акупацыі, ссунуўся на яго строгія вочы, а рука, прыкладзеная лодачкай да сшытага суровай ніткай казырка, матляецца, не іначай нежывая. Карціна атрымалася нават больш уражлівая, чым у таго падлізы-выхаванца. Задаволеная ёю, ненавісная нам тройца рагатала ўпокат, асабліва – галоўны з іх. А калі яшчэ і я ўслед за Санькам затупаў бацькавымі чаравікамі – яны і зусім пасінелі, хоць вадой адлівай, адзін з іх толькі прастагнаў:

– Ой, не магу – цырк на дроце…

Пакуль яны заходзіліся ад смеху, мы з сябрам выбралі момант і – ходу. Але не тут яно было.

– Эй, шпакі! Стойце! – пераняў нас закапёршчык усёй гэтай валтузні.– А на КПП вас правяралі? Што вы несяце ў сумцы?

– Харч, – здзіўлена адказаў Санька, з гатоўнасцю адшпільваючы процівагазную сумку, у якой ляжаў праснак, спечаны бабуляй мне на дарогу з новага жыта, і з дзесятак Санькавых яблыкаў, прыпасеных ім загадзя для паходу ў вучылішча ў суседавым садзе.

– Правер, – загадаў свайму паслугачу той зануда з лычкай, і выхаванец Казлоў, які паказваў нам, як трэба хадзіць перад начальствам, заглянуўшы ў наш процівагаз, радасна ўсклікнуў:

– Яблыкі!

Не паспелі мы і вокам плюснуць, як яны ўжо гаспадараць без дазволу ў нашым хатулі, як хочуць: перабіраюць у тры рукі антонаўкі, валожкі, пуціўкі, глядзяць, дзе спялейшае ды каб не чарвівае. А грызуць яны з такім апетытам, так смачна хрумсцяць, што я аж засумняваўся, а ці такі ўжо і сытны артылерыйскі паёк, як нам распісваў Юрка. Хруст такі стаіць, нібы ў калгаснай стайні, калі коням дасі буракоў. Вось цяпер гэтыя хлопцы ў абмундзіраванні нечым падобныя і на нас – яны таксама яблыкі любяць, толькі садоў тут, відаць, няма. А каб і былі – у пагонах не палезеш: званне не дазваляе. Тут у каго хочаш апетыт разгуляецца. Ну, а нахабнасці ім не трэба пазычаць: самі ласуюцца і нам дазваляюць.

– Частуйцеся, не саромейцеся, – ветліва запрашаюць яны нас, калі з усёй садавіны засталася самая зеляніна ды чарвяточына.

Вось цяпер толькі, калі мы ўжо і не чакалі, і з’явіўся наш Юрка, адкуль – ніхто і не бачыў, нібы з неба ўпаў.

– Здароў, хлопцы, – радасна павітаўся ён са мной і з Санькам за руку і папракнуў: – Я іх шукаю па ўсім вучылішчы, а яны тут ужо знаёмых завялі.

Мы адразу павесялелі, абстаноўка ўмомант змянілася, цяпер у нас з тымі сілы роўныя. Цяпер, калі справа дойдзе да чаго такога, яшчэ паглядзім, хто каго. Ды і нашы так званыя знаёмыя гэта зразумелі. Яны перасталі хрумсцець яблыкамі, і іх важак, адразу перамяніўшы тон, спытаў у нашага збавіцеля:

– Землякі?

– Землякі,– пацвердзіў Юрка і, відаць, здагадаўшыся, што тут адбылося, важка дабавіў: – I калі вы іх яшчэ раз зачэпіце хоць пальцам – справу будзеце мець са мной.

Вось так яно ўсё павярнулася. А то – чэсць ім аддавай. Генералу ён, бачыце, скажа. Знайшоўся тут начальнік. Цяпер мы за Юркам, што за каменнай сцяной. Яго аўтарытэт і раней быў для нас высокі, а цяпер вырас вышэй за генеральскі.

Мы радасна крочым з ім па падмеценых і абкладзеных пабеленай цэглай дарожках і захапляемся, як ён хвацка вітае сустрэчных афіцэраў, стройны, падцягнуты, усё на ім як уліта, пілотка набакір, пагоны з фальговай акантоўкай ззяюць золатам, не пагоны – эпалеты.

Па дарозе ў прыймовую камісію, дзе, на думку Юркі, трэба праверыць, ці ёсць мы ў экзаменацыйным спісе, ён нас між справай крыху і адукаваў. Аказваецца, усё не так проста, як нам думалася. Аказваецца, што ўсе такія юнакі, як мы, дзеляцца на двое: на шпакоў і апаўцаў. Шпакі – гэта тыя, хто яшчэ толькі паступае ў вайсковае вучылішча, як мы, напрыклад, і тыя, хто і не збіраецца паступаць, словам – народ цывільны. Няма пагонаў – значыць, ты шпак. А шпак ён і ёсць шпак. Ён ні бум-бум у вайсковай службе, пра артылерыю – і гаварыць не варта. Для яго, скажам, простая рэч – гаўбіца ці марціра – цёмны лес. Ён толькі дзюбу, нічога не разумеючы, раскрые і слухае: у адно вуха заляцела, з другога – вылецела.

Мы з Санькам з захапленнем пераглянуліся і непрыкметна закрылі разяўленыя раты, якімі лавілі кожнае Юркава слова.

Апаўцы – людзі іншага гарту. Гэта такія, як Юрка. Слова гэта складзена з літар «А», «П» і «В», што значыць артылерыйскае падрыхтоўчае вучылішча. Але каб мець званне апаўца, трэба правучыцца не менш года. Па нашаму з Санькам разуменню, гэта без пяці мінут афіцэр. А першагоднік – гэта яшчэ не апавец, а салага, гэта ўсё адно, што рыба такая – салака супраць селядца. Тыя, што да нас прыставалі, таксама яшчэ, на Юркаву думку, салагі.

Хутчэй бы ўжо нам з Санькам здаць уступныя экзамены, хутчэй бы са шпакоў – ды ў салагі!

Напярэдадні штурму

Мы з Санькам – дзеравеншчына. Вось пражылі свой хлапечы век і нічога яшчэ толкам не бачылі, апрача немцаў, пажараў, бульбы-гнілушкі. Толькі таго і свету было, што сямігодка, поле, луг ды гарадскі рынак, дзе мы прадавалі шчаўе, каб купіць сабе сшыткі і кніжкі. I не дзіва, што цяпер мы ходзім па вучылішчы, і многае нам у навіну. Прывёў Юрка ў спартыўны зал – раты разявілі: вялізны ж, як гумно, а вокны пад самай столлю. Хваробу ты праз іх што-небудзь на вуліцы ўбачыш. Адна сцяна наогул не наша, Юрка кажа – шведская. На ёй ад столі да падлогі драўляная рашотка. Нейкія рэйкі ў кутку стаяць на жалезных нагах з нікеляванымі круцёлкамі. Гэта нібыта спартыўныя брусы. А для чаго яны, бог святы знае.

А народу тут, як у вулеі, і ўсё – шпакі. Гэта ж іх столькі рвецца ў афіцэры! А ўсіх жа, мабыць, не возьмуць. Значыць, і мы з Санькам можам праляцець міма. I ў нас павіслі насы.

– Ну, будзе штурм! – пацвердзіў нашу боязь і Юрка, але, заўважыўшы наш кіслы выгляд, тут жа і падбадзёрыў: – Трымайце хвост пісталетам – прарвёмся.

Узяўшы нашы «выклікі», ён знік у шумным, устрывожаным хлапечым натоўпе, а мы засталіся адны, без павадыра. Адчуванне такое, быццам нас кінулі ў ваду, а мы не ўмеем плаваць. Куды тут сам паткнешся, у каго спытаеш, што і калі будзе? Вакол такі ж разгублены, нястрыжаны і зануджаны народ. I толькі зусім нямногія, чалавек гэтак пяць ці шэсць, ходзяць гогалямі. Яны і пастрыжаны па-гарадскому, і апрануты, і абуты чысцей і багацей за астатніх. Адзін нават парыцца ў летніку, такі ён важны. Ходзяць гэтыя гогалі сваім гуртам, трымаюцца ўпэўнена, фанабэрыста і размаўляюць ужо так культурна, што нам, вясковым, далёка да іх скакаць. Гэтак размаўляла ў нашай школе толькі Ала Бобрыкава, ці прасцей – Бабрыха, дачка калгаснага бухгалтара, які прыехаў да нас аднекуль з далёкага горада. Дык мы ёй за гэта праходу не давалі, як сустрэнем, так і падкусім: «Моя мама городская, говорит на букву «гэ»: Гриша, гад, гони гребенку, гниды голову гризут!» А яна не заставалася ў даўгу і абзывала нас замурзанай дзярэўняй. Так гэта цягнулася, пакуль з-за яе не пачаў рабіць нам паскудствы малады кінамеханік, які прыязджаў па нядзелях у вёску са сваёй перасоўкай. Ён перастаў нас пускаць у кіно, а яе – калі ласка, і без білета. Мусілі мы прыкусіць языкі.

Шуміць, хвалюецца спартзал. У некаторых у руках падручнікі: у каго геаметрыя, у каго алгебра, а адзін, бачым, з хіміяй прахаджваецца. Тут у нас з Санькам і сэрцы пад лёд. Няўжо і хімію здаваць трэба? Хоць Юрка і гаварыў, што толькі рускую мову і матэматыку, але ж начальства магло і перадумаць, бо калі раскінуць мазгамі, дык артылерысту без хіміі нельга. Павінен жа ён ведаць, як ды з чаго робяць порах і тол. Без пораху і толу не стрэліш і не ўзарвеш. А мы з Санькам хімікі нікудышныя, хіба што ваду ад малака і можам адрозніць.

Па-мойму, яе і нашы падлюбскія настаўнікі гэтак жа разумеюць. У нас, у школе, пакуль што няма яшчэ ні сапраўднага хіміка, ні хімічкі. Выкладалі нам гэты прадмет то Бісектрыса, настаўніца па матэматыцы, то сам дырэктар. Хімічылі мы з імі да выпускных іспытаў і цвёрда ўразумелі толькі адно – формулу вады. Дык яна ж такая простая, што і каню можна ў галаву ўбіць, не тое што нам. Мудрасці там: «аш» два і «о». Словам, калі ўзяць дзве вадародзіны – гэтыя самыя «аш», ды адну кіслародзіну – тое ж самае «о», а затым старанна ўсё гэта перамяшаць у якой-небудзь пасудзіне, хоць і ў карцы, – вось табе і вада. Да практычных доследаў справа, праўда, у нас не дайшла, таму што ў Падлюбічах няма дзе ўзяць чыстага вадароду і кіслароду, усё даўно само перамяшалася ў калодзежах, у раўчаку і возеры. Для чаго толькі формула прыгадзілася, дык гэта Саньку скласці верш пра свае боты:

што значыць: дзіравыя і цякуць.

Але неўзабаве прыйшоў Юрка, і нашы хімічныя пакуты скончыліся. Ён зноў пацвердзіў, што хімія – гэта выдумкі, затое матэматыку будуць патрабаваць – толькі трымайся, таму што ў артылерыі без яе нельга і кроку ступіць. Хто не ўмее лічыць, таго тут і трымаць небяспечна: яшчэ, крый божа, умажа па сваіх, што і касцей не збярэш.

Але нас з Санькам ім баяцца не варта, усё ж такі ў школе нас Бісектрыса хваліла і ставіла пяцёркі. Мабыць, у нас ёсць шанцы.

– Шанцы шанцамі,– сказаў на гэта Юрка, – а ўсё адно будзьце гатовы, бо на адно месца два ахвотнікі. Так што будзе вялікі штурм, – паўтарыў ён зноў сваё.

I тут хлопцы, што гаманілі між сабой побач з намі, раптам прыціхлі і хуценька некуды падаліся. Правялі мы іх вачыма, а там, ля дальняй сцяны спартзала, шпакі нешта ўжо штурмуюць: шумяць, базараць, штурхаюцца, піхаюцца, заднія мала на галовы пярэднім не лезуць. Аказваецца, пакуль мы тут варон лавілі, там нехта павесіў расклад экзаменаў і яшчэ нейкія паперы. Ну што ж – штурм дык штурм. Кінуліся і мы з Санькам, паспрабавалі локцямі пратачыцца ў натоўп, але куды там – палец не лезе. Пачалі шыі выцягваць і падымацца на дыбачкі – нічога не відаць. А Юрка падышоў і толькі падаў голас – ану, пастараніцеся – і перад ім дарога. Вось што значыць вайсковая форма, вось што значыць бліскучыя пагоны. Мы следам ідзём, а на нас глядзяць і, мабыць, зайздросцяць. Зразумела, што кожны хацеў бы мець такога заступніка. Нават тыя гарадскія гогалі пазіраюць на нас з павагай.

Чытаем мы разам з Юркам, што там у паперах на сцяне напісана, і радуемся – першы экзамен толькі паслязаўтра – можна яшчэ д’яблу рогі абламаць, не толькі падрыхтавацца. Мы з Санькам запісаны ў адну групу – выручым адзін аднаго, калі што. Словам, вешаць носа сапраўды не варта. Будзем трымаць хвост пісталетам.

Прачытаўшы ўсё, што нам было трэба, мы так жа, без перашкоды, спакойна і важна выйшлі з хлапечага акружэння ўслед за Юркам, нібы ад’ютанты за генералам.

I тут яго апякунства над намі на гэты дзень, на вялікі жаль, скончылася. Ён пачаў з намі развітвацца, бо служба – не дружба: яму трэба ісці ў казарму і рыхтавацца да нейкага там дзяжурства. Ён і нам раіў не губляць часу, а бегчы дахаты ды сесці за падручнікі, каб асвяжыць у памяці формулы. Але мы крыху забарыліся. Іншыя ж не разыходзяцца, а чагосьці чакаюць, дык чаго ж мы пабяжым? Што ў нас, дома коз воз ці дзяцей загарадзь, дык галодныя сядзяць? А тут яшчэ што-небудзь, глядзіш, і разведаем.

Ходзім мы з Санькам па залу, то да аднаго гурту прысуседзімся, то прытулімся да другога, і ўсё прыслухоўваемся, пра што гаворка. А гаворка ідзе карысная, людзі ўсё ведаюць. На матэматыцы, напрыклад, лепш не трапляцца да жанчыны. Ёсць тут, у вучылішчы, такая выкладчыца, чорная, у акулярах – ну і змяя! Варухнуцца не дае, не тое што шпаргалку перапісаць. А вось маёр ёсць у іх – той добры. Так што нам з Санькам – кроў з носа – трэба трапляць да маёра.

А ў прыймовай камісіі, кажуць, сам генерал – жудасць!

А ў каго слабы зрок, таго медыцынская камісія «зарэжа». Мы з Санькам на вочы не скардзімся, а там – хто ж яго ведае. Можа, пакажуць такое, што пад мікраскопам не ўбачыш.

I чым больш, тым страшней. Адно нас толькі крыху суцяшае – сірот будуць браць у першую чаргу. А мы з Санькам усё ж сіроты, хоць і не круглыя: у яго няма бацькі, а ў мяне – маткі. Можа ж, яны хоць трошкі ўлічаць гэта.

Стаім мы з сябрам, памяркоўна гэтак раздумваем, і раптам нехта з парога як крыкне:

– Выхадзі строіцца!

Вось як яно бывае. Гэта ж шчасце, што мы Юрку не паслухаліся і не змыліся адсюль. Выходзіць, і ён не ўсё наперад ведае. Ідзіце дамоў, а тут сама служба пачынаецца. Вось потым кусалі б локці.

Строіліся мы доўга: спачатку ўсе мітусліва тоўпіліся табуном, штурхаючыся, наступаючы адзін аднаму на ногі, як быццам на пляцы не хапала прасторы. А нам з Санькам і зусім не знаходзіцца месца ў страі: куды ні кінемся – ужо занята, адусюль выпіхваюць, ледзь прыляпіліся ў самым хвасце. Стаім. Хвалюемся. Ну, думаю, правільна бабуля журылася пра мае штаны, не вернемся мы ўжо сёння ў Падлюбічы, не давядзецца іх даношваць Глыжку. Вось зараз скамандуюць: «Шагам марш!» – і павядуць у сталоўку ці яшчэ куды. Можа, і пераапранаць. Мы ж не ведаем іх парадкаў. Але немалады ўжо старшына, ні даць ні ўзяць – вясковы дзядзька, толькі ў абмундзіраванні, у картузе з казырком-лапатай, які доўга, цярпліва назіраў за пастраеннем, з першых слоў паставіў нас у тупік:

– Тут усе іншагароднія? Штосьці вас, гаўрыкі, многа.

Мы з Санькам, адчуўшы нядобрае, закруціліся: а мы – хто, іншагароднія ці якія?

– Гамяльчанам выйсці са строю! – скамандаваў старшына.

Многа выйшла, чалавек з дваццаць. Я таксама памкнуўся быў пакінуць строй, але Санька ўтрымаў мяне за рукаў.

– Ты што – з Гомеля? – насмешліва спытаў ён, і ў гэтай насмешцы была ўпэўненасць, што нас з ім каманда старшыні не датычыцца.

I добра, што я не выйшаў. Аказваецца, нас сапраўды павядуць зараз у казарму ўладкоўваць на начлег і возьмуць на часовае катлавое забеспячэнне. А гамяльчане няхай сабе шуруюць дамоў і ходзяць потым здаваць экзамены па раскладу. Гэта іншагароднім няма куды дзецца, а ў іх бацькі не за гарамі. Але і наша з Санькам свята было нядоўгім. Яго хапіла якраз на столькі, колькі спатрэбілася часу старшыне, каб праверыць усіх па спісу. Якіх там прозвішчаў толькі не было: і Кузняцоў і Гецьман, і Сіманян… Былі такія, што з першага разу і не прачытаеш, а вось нашых, звычайных, вясковых прозвішчаў старшына так і не выгукнуў. Стаім мы, разгубленыя, збянтэжаныя, і не ведаем, што рабіць, ці самім выходзіць, ці чакаць, пакуль не вытураць. Нарэшце Санька адважыўся і падаў голас:

– А Макавей?

– Макавей? – перапытаў старшына і моўчкі ўтаропіўся ў паперы, а ўвесь строй павярнуў на нас галовы і пачаў разглядваць хто з цікаўнасцю, а хто з усмешкай, мы аж пачырванелі. Надзеі ўжо не было ніякай.

– А які горад? – зацікавіўся старшына, нічога не вычытаўшы ў сваіх спісах. I зноў усе ў наш бок галовы – круць. Некаторым не відаць, дык аж шыі выцягваюць. Хоць пад зямлю праваліся.

– Дык не горад жа, а сяло Падлюбічы, – зрабіў я нясмелую спробу ўтлумачыць някемліваму старшыне, хто мы такія, а ён мне на гэта і секануў:

– Не паложана! Тут толькі далёкія, а вы мясцовыя. Выходзь!

Мы з Санькам выйшлі, як пабітыя, а нам у спіну нейкі жаргаўнік яшчэ і кінуў:

– Ну і сяло-о!

Зыркнуў я цераз плячо – а гэта той самы гарадскі гогаль у рабым суконным летніку. Яшчэ стаіць і хмыліцца. Вялікі герой. Нездарма кажуць, бачна пана па халявах. Правільна старшына на яго цыкнуў:

– Разгаворы ў страі!

Іншагародніх павялі ў казармы, а мы з Санькам, пакрыўджаныя і раззлаваныя, узялі кірунак на радзіму. Няма праўды на свеце: яны, бачыце, далёкія, а мы на сваіх дваіх пятнаццаць вёрст сюды адмахалі, ды цяпер столькі ж трэба, каб дома быць. А ўжо і сонца на захадзе.

Хаця, калі падумаць, трэба было паслухаць Юрку, дык ужо і дома былі б, і не трапілі б у гісторыю. А то захацелі разумнейшымі быць. Катлавое забеспячэнне нам падавай, а можа, яны на нас і не гатавалі. Што ж, абыдземся і каржом з новага жыта, яшчэ і яблыкам загрызём, што застаўся ад тых салагаў.

Мінуўшы КПП, мы зноў разуліся, перакінулі абутак цераз плячо і дзе крокам, дзе подбегам прыпусцілі па Батарэйнай. Крыўда паціху ўнялася, цяпер у нас на языках толькі матэматыка: катэты, гіпатэнузы, вуглы, градусы і паралельныя прамыя, якія ніколі не перасякаюцца, хоць ты іх вядзі ўсё жыццё.

Там паглядзім, хто з нас – сяло, а хто – сталіца.

Вось табе i пагоны ў кішэні!

Да экзаменаў заставаўся ўсяго адзіны дзень. Бацька з Глыжкам з раніцы пайшлі ў калгас вазіць на ток снапы, а следам, упораўшыся ля печы, майнула і бабуля з сярпом. Мы з Санькам, сышоўшыся ў нашай хаце, селі за геаметрыю асвяжаць у галаве тэарэмы. У хаце было ціха, і нам ніхто не перашкаджаў, апрача знадаедлівых мух. Вось калі мы пачалі каяцца ў мінулых школьных грахах! Вучылі, называецца, абы помніць да вечара, абы Бісектрысу вакол пальца абвесці. Цяпер цяжка тое асвяжаць, што ў галаве толькі пераначавала. А трэба ж, калі сабраліся з калгаса ў артылерыю! I мы так стараліся, што калі нашы прыйшлі на абед, у нас з Санькам у галовах была ўжо каша: вострыя вуглы пераблыталіся з тупымі, градусы з радыусамі і халера з хваробай. Да вечара мы наогул пачмурэлі. У мяне нават пачалі перасякацца паралельныя прамыя лініі, з якімі, калі верыць падручніку, яшчэ ніколі такога не здаралася.

А ноччу мне нават саснілася бісектрыса. Не, не наша настаўніца па матэматыцы, не Мар’я Антонаўна, якую мы між сабой у класе так называлі з-за яе высокага росту і худзізны, а самая натуральная бісектрыса – прамая лінія з геаметрыі, якую і хлебам не кармі, а дай толькі падзяліць вугал надвае. Ляжу гэта я сабе на печы, а яна і заходзіць у хату – ні чалавек, ні звер, ні машына, а штосьці такое, як лінейка ці вяроўка, падзеленая на сантыметры і міліметры. I даўжынёй з качаргу. Я адразу скеміў: бісектрыса, хто ж яшчэ. Дзверы за ёй, нібы ў казцы, самі зачыніліся, і яна пытае ліслівым голасам:

– Дзе ў вашай хаце вуглы?

Мне каб спалохацца, а я – ні грама, але сэрцам чую, штосьці яна нядобрае задумала, і пачынаю грубіць:

– А табе нашто?

– Дзяліць, – кажа, – буду.

I вось бярэ яна сваё дзяліла, падобнае на брыгадзірскую казу, якой мераюць поле, і пачынае з кута. Раз адмерала, два, тут мяне і зусім злосць узяла. Ах жа ты, думаю, хлудзіна няшчасная, цябе ж не прасілі, не звалі. Знайшлася гаспадыня на чужыя вуглы! I як закрычу ўголас:

– Не дам дзяліць, бацьку скажу!

А яна мяне як штурхне ў плячо сваёй казой і бабульчыным голасам пытае:

– Што гэта ты дзяліць сабраўся?

А я толкам яшчэ не прачнуўся і мармычу:

– Вуглы дзяліць не дам!

– А хто іх збіраецца дзяліць? – здзівілася бабуля. – Здаецца ж, мірна жывём, бацька яшчэ не ажаніўся, мачыхі яшчэ вам не прывёў. А там бог святы ведае. Можа, яшчэ і давядзецца, – перавяла старая на сваё і ўздыхнула. А калі даведалася, што гэта ў мяне быў такі сон, і прадракла:

– Давучышся ты са сваёй анцілерыяй, што і не тое падзеліш. З дому мы з Санькам у той дзень выйшлі на досвітку і ў вучылішча прыйшлі рана – баяліся спазніцца. Ды і клопат у нас быў важны: сесці там, дзе не будзе той змяі ў акулярах, трапіць да спагадлівага маёра. Можа ж, хоць адным вокам што падгледзім, калі будзем гінуць.

Але то ўсё былі летуценні. Хто ў нас там пытаў, дзе каму хочацца сесці. Пастроілі групамі, як мы былі запісаны ў спісах, зрабілі пераклічку, і пайшлі шпакі, наступаючы адзін другому на пяткі, па класных пакоях – што нам з Санькам удалося зрабіць пры такой строгасці, дык хоць сесці за адзін стол. Усё ж такі, калі таварыш побач, спакайней. А на стале ўжо кожнаму па два аркушы паперы са сшыткаў у клетачку, а на паперы пячатка і нумар. Не пераменіш, не схітруеш. А калі ў клас зайшлі экзаменатары, не ведаю, як Санька, я ж проста абвяў увесь. Яна! Чорная і ў акулярах! Гэта ж каму не шанцуе, таго і бацька лупцуе. А з ёй яшчэ і лысаваты капітан у падмогу. Добры маёр камусьці іншаму дастаўся.

I што яны прыдумалі, змяя з капітанам? На дзвюх дошках напісалі розныя задачы, а потым паказалі, якому раду якую з іх рашаць. Ну і колькі той карысці, што селі мы з Санькам побач? У яго капітанская задача, а ў мяне – змяіная, у яго – на тупыя вуглы, а ў мяне – на вострыя. Тут не падгледзіш і не падкажаш, выграбайся сам як можаш. Ды і яны між сталамі шастаюць, нібы заведзеныя, боязна нават вокам скасавурыцца, не тое што галаву павярнуць. Правільна казаў Юрка: тут толькі трымайся.

Але, на наша здзіўленне, задачкі аказаліся лёгкімі. Рашылі мы іх не самыя першыя, але і не апошнія. Першы я паклаў ручку і пацёр далонь аб далонь ад задавальнення, а потым і Санька следам за дзедам. Калі мы, паклаўшы на экзаменатарскі стол свае рашэнні, выходзілі з класа, там яшчэ чалавек з дзесяць сядзела хто як: хто грыз ручку, хто ў глыбокай задуменнасці трымаўся рукой за галаву, хто шкроб у патыліцы. А яны кажуць – сяло!

На экзамене па алгебры нашы рады парадзелі, там-сям за сталамі ўжо сядзела па адным, але мы з Санькам ужо не так калаціліся, хоць зноў быў і той жа клас, і тыя ж парадкі, і тыя ж экзаменатары. Па чацвёрцы за геаметрыю ў нас было ўжо ў кішэні. Не такая яна і лютая тая чорная ў акулярах, як мы наслухаліся. Гэта хто двойку атрымаў, хто ўжо за парогам, для таго – канешне.

Пасля алгебры мы хадзілі па вучылішчы як свае, не ведаючы яшчэ і адзнакі. Гэта Юрка надаў нам упэўненасці. Прыбегшы ў вучэбны корпус, калі мы ўжо выйшлі з класа ў калідор, ён сам перарашаў нашы задачкі і сказаў, што ўсё ў нас правільна, менш як па чацвёрцы не будзе, калі мы чаго там не нахамуталі. А пасля гэтага павёў нас і ў сталоўку, дзе ён быў на той дзень дзяжурны. Праўда, там ужо ўсё паелі, але знайшлося і нам па поўным алюмініевым карцы кампоту і лусце добрага, сапраўднага хлеба, а не такога, як мы ядзім дома, у якім палавіна бульбы і рознай іншай мешані, каб мука так не разыходзілася. Словам, пасля алгебры мы ішлі з Санькам дахаты амаль шчаслівыя і сытыя. Я, праўда, быў менш сыты за Саньку. Са сваёй лусты я нёс палавіну дамоў на пачастунак Глыжку.

Па фізіцы было вуснае апытанне. Трымцелі ўсе, як цюцькі на марозе! А са мной здарылася такое, што я ледзь не пасівеў. Той самы капітан, што быў і на матэматыцы, загадаў мне рашыць на дошцы задачу. Задача як задача – нічога мудрага, мы ў школе спраўляліся і не з такімі. Перамножыўшы кілаграмы на метры, я, хуценька знайшоў адказ і бадзёра далажыў:

– Атрымалася дзве конскія сілы, таварыш капітан!

I тут у класе як зарагочуць! Не ўсе, праўда, а толькі двое з тых культурных гогаляў, і асабліва ў рабым летніку. У мяне і сэрца спынілася, вушы заняліся агнём: усё – праваліўся. Канец свету. Гляджу на дошку нібы на новыя вароты, і нічога не разумею, рука з мелам трасецца, не іначай у ліхаманцы. I раптам вушам сваім не веру.

– Малайчына. «Пяць»! – сказаў капітан і, звяртаючыся да веселуноў, дадаў: – Розніцы няма, што конскія, што лашадзіныя. Ён беларус. Фізіка на ўсіх мовах – фізіка, і смяецца той, хто смяецца апошні. Вось вы, – паказаў ён пальцам на рабы летнік, – ідзіце-тка да дошкі і пакажыце нам, ці ёсць у вас падставы рагатаць.

А я, толькі выйшаўшы за дзверы, нарэшце добра ўцяміў, чаму мяне паднялі на смех. А капітан! Не, гэта не капітан, а родны бацька. Хоць бы ён даў таму шляхціцу што-небудзь такое, каб той праваліўся. Яшчэ пабачым, як яно будзе. Мяне такі мае конскія сілы вывезлі, паглядзім, як ён выедзе на сваіх лашадзіных.

Мы з Санькам не ішлі дамоў, а таўкліся пад дзвярыма класа, каб дачакацца, як выйдзе той рагатун. Таўкліся і яго сябры.

I вось ён выйшаў, чырвоны і збянтэжаны. Таварышы акружылі яго цесным гуртам, трывожна зашапталіся. Падчулі і мы – тройка. Гэта нас вельмі расчаравала. Тройка яшчэ не значыць, што ён праваліўся. Вось калі б кол, было б добра – толькі б яго тады і бачылі ў вучылішчы. Але і так маё самалюбства было ўсцешана. Няхай нос не дзярэ. Сталіца мне знайшлася.

I вось надышоў дзень, калі мы здалі апошні экзамен – напісалі рускі дыктант. Адзнак мы яшчэ не ведаем, іх вывесяць на дошцы аб’яў толькі заўтра, але Санька так упэўнены, што нам пашанцуе і з дыктантам, быццам гэта і не экзамен, а семачкі. Хто ж яго тады і напіша, як не мы – лепшыя грамацеі сёмага «А»? Вось чаму мы на крылах ляцім дамоў і пасвістваем.

I як нам не свістаць, калі на нашым шляху да запаветнай мэты не засталося ніводнай перашкоды? Праўда, будзе яшчэ медыцынская камісія, але ж мы не зломкі якія, каб яе баяцца. Рукі і ногі на месцы, галава варыць, вочы і вушы, нібы ў добрага ката, усё бачаць і чуюць за пяць вёрст. Дык што нам камісія? Таму і дома яшчэ з парога я ўсім сваім пахваліўся, што мае пагоны ў шапцы.

…Прыйшоў вечар, мабыць, апошні для нас з Санькам вечар у роднай вёсцы. Адмыкалі на вуліцы каровы, вяртаючыся з лугу. Угаманіліся на вербах вераб’і, сытыя пасля дзённых налётаў на проса. Улёгся пыл пасля коней, якіх пагналі на луг у начное. I каля Скокавага двара абазвалася балалайка. З-за экзаменаў мы з Санькам не былі на пагулянках чорт ведае колькі – сходзім у апошні раз. Там, у нашай артылерыі, мабыць, такой волі не будзе. I, кажучы па сакрэту, хацелася крыху і пакрасавацца перад падлюбскімі шпакамі – Смыкам, Косцікам-балалаечнікам і Чыжыкам, калі ён не ў начным, – хоць мы ў гэтым сабе і не прызнаваліся. Ды і Каця з Сонькай-Кучараўкай няхай паглядзяць, задавакі мы няшчасныя ці не.

Але на пагулянцы нас чакала расчараванне. Каці і Сонькі не было. Дзяўчаты сказалі, што яны таксама нацэліліся ў навуку, хочуць паступіць у тэхнікум і таму сядзяць вечарамі ў Глёкаў і дзяўбуць граматыку. Гэта добра. Значыць, не ходзяць без нас гуляць.

На пагулянцы адразу зрабілася нецікава. Для прыстойнасці мы крыху пастаялі, перакінуліся слоўцам-другім з хлопцамі і пайшлі, так з ніводнай і не станцаваўшы. Хацелася непрыкметна змыцца, але наўздагон нам паляцела ўсё ж дзявочая насмешачка:

– Ох-ох, ваша высакароддзе, камандзіры!

Ахвота была з імі звязвацца. Мы з Санькам вышэй за гэта, нават не азірнуліся і, не змаўляючыся між сабой, пашыбавалі да Глёкавай хаты.

У адным з акон было святло. З-за фіранкі чуваць ціхая дзявочая гамонка. Яны, Каця з Сонькай. Зубраць. Тут мы з Санькам і пачалі шпацыраваць міма акон туды і назад пад свой любімы марш. Санька вядомы свістун, а тут перасвістаў самога сябе. Як мог, дапамагаў я. Раз за разам, праходзячы пад самымі вокнамі, мы на момант сціхалі і прыслухоўваліся, якое атрымоўваецца ўражанне. Ага, у хаце стала ціха – пачулі. Бачым, фіранка калышацца – падглядваюць. А потым дружна гэтак:

– Хі-хі-хі!

I больш нічога. Колькі мы пасля ні тапталіся, колькі ні маршыравалі, за акном – нібы вымерлі. А потым і лямпа патухла. Не выйшлі.

Тут Санька не на жарт раззлаваўся, а я дык і зусім разгневаўся. Падумаеш – цацы! Бачылі мы такіх. Ды мы, можа, там, у сябе ў артылерыі, і не такіх паненак знойдзем. Пойдзем у звальненне ў горад і пазнаёмімся. З намі тады любая пойдзе. А яны няхай хіхікаюць. I ад уяўлення таго, як гэтыя зубрылкі будуць румзаць і кусаць сабе локці, калі мы пад крэндзель будзем гуляць з гарадскімі, адразу зрабілася лягчэй на душы. Але крыўда ўсё ж засталася. З ёй мы і разышліся па хатах.

А раніцай усё гэта забылася. Мы былі ўжо ў вучылішчы, калі яно яшчэ толькі паснедала і строем з песнямі ішло ад сталоўкі, нам карцела хутчэй даведацца, ці прынялі нас.

Мы думалі, што будзем першыя, але ў спартыўным зале была ўжо процьма іншагародніх, якія жывуць у казармах, ды і мясцовых – хоць гаць гаці. Яны ўюцца каля сцяны, дзе вывешаны паперы, быццам мошкі мак таўкуць: адны падыходзяць, другія адыходзяць, трэція зноў вяртаюцца, вачам сваім не вераць, хто смяецца, хто руку сябру паціскае, а хто і стаіць моўчкі, апусціўшы галаву, або здзіўлена пазірае па баках – няўжо гэта праўда, што мяне не залічылі?

Санька ў спісе прынятых знайшоў сябе адразу і балюча пляснуў мяне па плячы:

– Ёсць!

А ў мяне – нібы вочы завязаны. Усе прозвішчы на сваю літару прачытаў і зверху ўніз, і знізу ўверх – няма. Сэрца – нібы ў калодзеж упала, і ногі ледзь стаяць.

– Не можа таго быць! – расхваляваўся і Санька. – Глядзі, каб куды так не ўціснулі, не па алфавіту. Не святыя ж яны, могуць і памыліцца.

Прайшліся мы з ім у дзве пары вачэй па ўсім даўжэзным спісе ад нейкага Анікеева да якогась Яцука – ніхто мяне нікуды не ўціснуў, няма мяне сярод тых, каго прынялі. Крыўдна да болю, я ледзь не плачу. Я ж так стараўся, так зжыўся з марай пра вучылішча, пра артылерыю, што лічыў ужо сябе без пяці мінут там, у казармах, у страі са звонкай песняй, каля гармат, і вось – на табе, як абухом па цемю. Кінуліся мы да другой паперы – адзнакі па дыктанту. Тут усё і высветлілася: Саньку – тры, мне – два. Вось дзе я спатыкнуўся, вось дзе пагібель мая.

Цяпер і Санька свайму святу не рады, ён таксама нібы апушчаны ў ваду, але спрабуе мяне суцешыць, маўляў, не ўсё тое і святло ў акне, што вучылішча. Жывуць жа людзі і без яго, не паміраюць. Ён сапраўдны сябра і дзеля мяне гатовы на ўсё:

– Хочаш, і я забяру свае дакументы? Пайшлі яны свіней пасвіць, каб я вучыўся ў іх без цябе.

I я веру, што гэта не проста прыгожае слоўца. Ён можа, ён такі. Але што мне з таго толку – сам не гам і другому не дам? Ён пад гарачку забярэ, а потым усё жыццё каяцца будзе, а я застануся вінаваты. Не хачу я, няхай вучыцца з богам. А мне заставацца вечным шпаком.

Тут адкуль ні ўзяўся Юрка, прыбег даведацца пра нашы поспехі і, даведаўшыся, толькі свіснуў:

– Ну і ну-у, і як ты, Іван, умудрыўся?

А чорт жа мяне ведае, вось умудрыўся ж. Пра што і не думаў, на тым спатыкнуўся. У школе менш чацвёркі ніколі не было, а тут як насланнё нейкае.

Але неўзабаве ўсё высветлілася. Юрка схадзіў у прыймовую камісію, кагосьці там папрасіў і вярнуўся з маім дыктантам.

Выйшлі мы з шумнага спартыўнага зала далей ад цікаўных вачэй, селі на лавачку пад сасной і пачалі разглядваць, на чым я спёкся. А вось на чым – на падвоеных літарах. I памылкі ў асноўным зроблены ў адным сказе, дзе гаварылася, што нейкі прафесар ехаў пасажырскім аўтобусам па нейкай там трасе. Вось гэты самы прафесар са сваёй паездкай мяне і падвёў пад манастыр, каб ён назад не вярнуўся. Усё я напісаў з адной літарай «с»: і прафесар, і пасажырскі, і траса. Проста з галавы вылецела, што па-руску трэба з дзвюма. А там яшчэ і па дробязі назбіралася: недзе проста літару прамінуў, дзве-тры коскі паскупіўся паставіць – і бывай, вучылішча! I ўсё з-за той мымры, што нам дыктавала, – не магла крыху на падвоеных пасіпець, як сіпела наша падлюбская русіца.

I вось я вяртаюся дахаты адзін, без Санькі. Яго паставілі ўжо ў строй і павялі ў сталоўку есці артылерыйскі паёк, а мне і яшчэ такім жа недарэкам вярнулі пасведчанне аб адукацыі, сказалі суцяшальнае слова, што наша яшчэ ўсё наперадзе, і адправілі прэч з вачэй.

Я іду не з вучылішча, я іду з хаўтураў, пахаваўшы сваю артылерыю, сваё афіцэрства. Што дома бацьку сказаць, які грошы, пазычаныя ў дзеда мне на новыя штаны, вярнуў ужо назад? А крый божа сустрэнецца хто з настаўнікаў, да якіх таксама дайшла слава пра нашы з Санькам поспехі,– скрозь зямлю мала праваліцца, згарэць можна ад сораму. I хто нас прасіў трубіць: пагоны ў шапцы, пагоны ў кішэні? Саньку пашанцавала, а мая шапка аказалася дзіравая. Вось табе і гарадскія паненкі пад крэндзель. Тут да сваіх цяпер носа не паказвай.

Спачатку я хацеў пераседзець дзе-небудзь за ваколіцай вёскі да цёмнага, каб потым прашмыгнуць, нібы мыш, у свой двор, не сустрэўшы на вуліцы нікога з аднавяскоўцаў, але перадумаў. А ці не лепей зараз, пакуль усе на працы? Толькі не трэба ісці па вуліцы, а па-за гародамі, а потым цераз платы, цераз парканы, дзе дабрачынныя людзі і не ходзяць, а толькі зладзеі ды ўцекачы. Сабак я не баюся. Сабака пабрэша, самае страшнае – за лытку грызне, а пытаць жа не будзе, здаў я экзамены ці не. Значыць, і славы не разнясе.

Наша хата на замку – яшчэ ўсе ў калгасе, і мяне сустрэў толькі Жук, завіляў хвастом, пачаў лашчыцца, за што і атрымаў добрага выспятка. Не лез бы ўжо хоць ён са сваімі пяшчотамі. Сабака зашыўся ў будку і, пакуль я адмыкаў хату, пакрыўджана паглядваў адтуль на мяне, быццам пытаючы: чым ён тут вінаваты?

Хоць і лета, я залез на печ і пакутую, і суцяшаю сам сябе: трэба яно мне, тое вучылішча-мучылішча, шчасце вялікае – строем хадзіць ды кожнаму казыраць. Не вялікі страх і ў калгасе парабіць да салдатаў, толькі вось хлопцы мянушку якую-небудзь прылепяць – гэта ўжо абавязкова. Ну, што ж – пражыву і з мянушкай.

Калі бабуля прыйшла з калгаса, я ўсё яшчэ перажываў.

– Чаго ты там стогнеш? – спытала яна, сеўшы на ўслон перахліпнуць з дарогі.– Захварэў, ці што?

Няпраўда, я не стагнаў, гэта я так уздыхаў, нібы кавальскі мех. А наконт хваробы бабуля добрую думку падала. Цяпер я ведаю, што сказаць бацьку: медыцынскую камісію не прайшоў – «зарэзала»! Дактары праклятыя! Медкамісія – гэта вам не двойка за дыктант. Я ж невінаваты, што здароўя няма.

Так я яму і сказаў за вячэрай, нават вокам не міргнуў. Трэба ж як-небудзь пасля ранейшай пахвальбы свой гонар ратаваць. I бацька толькі рукамі развёў – ну і ну, Саньку-замухрышку прапусцілі, а мяне, такога дзябёлага і вышэйшага за яго на галаву, – забракавалі. Тут у самы акурат заступілася за мяне бабуля:

– Чаго ты прычапіўся да чалавека? Санька не валяўся ўсю зімачку з сыпняком, а гэты ледзь выкараскаўся з таго свету. Думаеш, усё гэта бокам не выйшла?

I бацька паверыў.

Пазней за ўсіх заявіўся дахаты Глыжка. Яны з бацькам сёння з апошнім возам снапоў прыпазніліся, дык давялося хлопцу самому на луг каня ў табун адганяць. Убачыўшы мяне, брат кінуўся да стала:

– Ну што, Іван, узялі? Бабка яго хуценька астудзіла:

– Ідзі памыйся, нячысцік мурзаты! Не бачыш, у чалавека гора – дахтары зарэзалі.

Нячысцік стаіць і вачыма лыпае – зарэзалі, а я жывы.

Генералы ўсё могуць

Ці мала кім можна стаць у жыцці. Хіба на артылерыі свет клінам сышоўся? Бацьку, напрыклад, нават больш падабаецца машыніст паравоза. Залез сабе ў паравозную будку, націснуў што трэба, павярнуў рычаг, даў гудок – паравоз пабег па рэйках, а ты сядзі і куры. Праўда, перад станцыяй ужо асцерагайся, тут глядзі, семафор адкрыты ці не. Калі адкрыты – шуруй сабе далей, ні на што не звяртай увагі, а закрыты – стой і пыхкай парай. Бацьку адзін знаёмы машыніст катаў на паравозе яшчэ да вайны, таму ён усё гэта і ведае. I мундзіры ў іх зараз не горшыя за афіцэрскія, толькі чорныя. Вядома ж, людзі больш каля вугалю. I пайкі ў іх, кажуць, па вайсковай норме. I грошы ім даюць добрыя. Чым не лацвей? А той знаёмы машыніст, калі яго папрасіць, дапаможа мне ўладкавацца ў іх школу – павучуся і буду таксама ездзіць на паравозе ды з акенца паплёўваць. Бацька напяваў мне гэта, пакуль і спаць не палеглі.

– А не хочаш – глядзі сам, – заключыў ён у рэшце рэшт і дзьмухнуў на лямпу.

Ляжу я, а вочы хоць выкалі – не спіцца, усё думаю, куды мне дзецца. Яно і настаўнікам было б нядрэнна, раней мне хацелася ім быць, і ў школе агітавалі, але тут, мабыць, нічога не атрымаецца. Не будзе рэшата бобу, як звычайна гаворыць бабуля. У тэхнікуме, кажуць, стыпендыя такая, што за адзін дзень можна праесці. Гэта, каб тэхнікум быў недалёка ад хаты, дык прыбег ды паабедаў, хоць нішчымніцай. Ды і з вопраткай туга – далей няма куды. Чуў я, як бацька перад сном уздыхнуў:

– Гэта ж цяпер, старая, нам на штаны хлопцу трэба разжывацца, ды і світку нейкую на зіму не шкодзіла б. Парсюка збыць, ці што?

Словам, нарабіў клопату той дыктант і мне і бацьку. Але няхай ён не вельмі журыцца – я і сам сабе зараблю. Падумаю добра і пайду ў прычэпшчыкі. Яны часта змяняюцца. Кажуць, што цяжка. Нічога, перажыву. На плузе за трактарам ездзіць – не пешкі хадзіць. Канешне, зямлі пад’ясі болей, чым хлеба, затое заробкі пастаянныя.

А лепш за ўсё – у конюхі, памагатым да Пецькі Чыжыка. Ён жа мой аднагодак, дык што я з табуном не спраўлюся? Праўда, з Пецькам даглядае коней і дзед Каўрач, але там таго дзеда столькі – адзін кашаль застаўся. Як на луг табун гнаць, дык на каня трэба падсаджваць, быццам на печ. Вось я на яго месца і стану. Таксама што ні дзень, дык працадзень, а то і паўтара.

– Ну калі тое і будзе, то хіба па восені, як снапы звязуць і бульбу пакапаюць, – сказаў раніцай бацька, пачуўшы пра мае намеры пайсці ў конюхі,– а пакуль што паставіць цябе брыгадзірка хутчэй за ўсё на маё месца – снапы вазіць, а мяне, відаць, пашле на малатарню, бо мужыкоў там мала, ды і тыя калекі.

А бабулі мае конныя задумы прыйшліся не па душы:

– Табе на кані гарцаваць, а мне штаны латаць? Дзе гэта я намеюся тых латак ды нітак?

– Там яно яшчэ відаць будзе, – супакоіў яе бацька, і мы пайшлі на калгасны двор, пайшлі ўсёй сям’ёй: наперадзе бацька з бабуляй, за імі я і Глыжка з пугай цераз плячо.

Нінка-брыгадзірка, чорная ад сонца, нібы галавешка, убачыўшы мяне, узрадавалася, як роднаму сыну.

– Вось малайчына, што вярнуўся ў брыгаду, – затараторыла яна, па-мужчынску здароўкаючыся са мной, а потым разанула сябе рукой па шыі,– мне мужыкі во як трэба.

Пакуль што ніхто з мяне не смяецца: мужчыны кураць пад кузняй, жанчыны гамоняць сваім гуртам. Нікому я не ў галаве. Дарма толькі ўчора, вяртаючыся з вучылішча, хаваўся ад людзей, нібы бадзяга з Сахаліна.

Але ў хлапечым гурце мяне сустрэлі зусім інакш.

– Здароў, афіцэр! – весела павітаўся са мной Косцік Скок, наш балалаечнік, і ўсе хлопцы рагатнулі, а Скачок – ён з тых, што дзеля прыгожага слоўца бацькі не пашкадуе, – пачаў клоуна з сябе строіць.

– Калі б вы бачылі, хлопцы, як ён на апошнія пагулянкі прыходзіў! – I пайшоў перад усімі вылузвацца: грудзі выгнуў дугой, нос задраў на неба, губы закапыліў і давай віхляць худым задам у дзіравых штанах. Усе так і пакаціліся ад смеху, нават гэты парсюк Глыжка засакатаў. Чые тут нервы вытрымаюць? Кінуўся я з кулакамі – і пачалася заваруха, і пакаціліся мы па мурагу. Але хлопцы не далі душу адвесці, наваліліся гуртам і разбаранілі. Клопат такі – адзін на адзін дзе-небудзь сквітаюся. Аднак калі тое яшчэ будзе, а мянушка ўжо да мяне прыліпла – Афіцэр. У вочы і за вочы. Давялося змірыцца – што ты зробіш? На ўсіх з кулакамі кідацца не будзеш – сам зубоў не напасешся. Ды і мянушка не такая ўжо крыўдная. Вунь аднаго хлопца з хутара Кастагрызам дражняць, і то прывык.

I вось пачалі разбіраць са стайні коней. Дарослыя дзядзькі выводзяць больш дужых і спакойных. Іх запрагаюць у жняяркі-лабагрэйкі – ёсць такія дзве на ўвесь калгас і ў іх абы-каго не запражэш, не кожны конь можа жаць. Іншага ў лабагрэйцы не ўтрымаеш ніякімі цуглямі, калі яна застракоча нажамі, нібы кулямёт, ды замахае зубатымі крыламі. У коней таксама нервы ёсць, як гаворыць Чыжык.

Больш маладых ды кідкіх разбіраюць хлопцы, што возяць снапы. Пайшлі і мы з Глыжкам выводзіць свайго Стрыгунка. Як будучы конюх, я пільна да ўсяго прыглядаюся: ці ёсць тут хоць які парадак. Здаецца, што ёсць. Стайня, праўда, нікудышняя. Да вайны дык была з бярвення, але яна згарэла, калі праходзіў фронт. А гэтую зляпілі на жывую нітку: толькі слупы драўляныя, а сцены – пляцень з лазы, абмазаны глінай. Многа дзе гліна абсыпалася, і скрозь дзіркі відаць вуліца. Трэба будзе пасля жніва сказаць Нінцы, каб хоць воз гліны прывезлі, ды ўсё замазаць – зімой дзьмуць будзе.

А ўсярэдзіне – мірыцца можна. На кожнага каня станок, на кожным станку таблічка, на таблічках надпісы хімічным алоўкам: «Буланы», «Слепка», «Таптун», «Адольф», «Стрыгунок». Праўда, напісана карава і з памылкамі, але я сам потым перапішу, у мяне почырк добры.

Хамуты таксама развешаны па парадку – кожнаму каню свой. Вось гэта правільна, чужы хамут шыю табе намуляе да крыві, і не ўгледзіш калі. А што сядзёлкі і дугі абы-дзе – гэта недагляд, гэтак, прабачце, у гаспадароў не робіцца, мой дзед Мікалай не пахваліў бы. Калі я прыйду сюды, кожны конь не толькі хамут, а будзе мець усё сваё, асабістае; я вазьмуся і за Пецьку, і за Каўрача, бо толку не будзе.

Стрыгунок сустрэў мяне і Глыжку радасным іржаннем, аж затанцаваў у станку. Разумнік мой, не забыўся. Не заездзілі яго тут без мяне? Не, не заездзілі. Чысты, гладкі, бакі крутыя, крыж надвое колецца. I хто б мог падумаць, што з таго карослівага, ледзь жывога з голаду жарабяці, знойдзенага намі з Санькам на лузе, вырасце такі прыгажун, што хоць ты яго – на карцінку ды ў рамачку? А можа, гэта толькі мне так здаецца? Не, і Глыжка згодзен, што можна ў рамачку.

Весела бяжыць наш Стрыгунок, распусціўшы хвост і грыву па ветры, ногі лёгкія, крок шырокі, бяжыць, аж калёсы грукацяць, падскокваючы на няроўнай дарозе. I пуга яму не трэба.

Добра ён цягне і воз са снапамі жыта, толькі гужы рыпяць. I чыста ўсё разумее: па роўнаму ідзе спакойна, а перад узгоркам сам бярэ разгон, як быццам хто яго навучыў, што так лягчэй. Глыжка перакананы, што Стрыгунок, калі мы што-небудзь пра яго гаворым, таксама ўсё цяміць. Нездарма ж ён у той час вушы натапырвае.

За працай на душы палягчэла, пакрыху пачало забывацца маё крушэнне на экзаменах у вучылішчы, быццам было гэта ўжо не дзень назад, а летась-пазалетась. Дзесяць вазоў мы з Глыжкам да вечара прывезлі, столькі, колькі і бацька рабіў. Пасля вячэры хацелася хутчэй упасці і заснуць. Баляць мае рукі-ногі, а спіна, што ў старога дзеда – не сагнуць. Але варта мне было толькі легчы, як зноў розныя думкі ў галаве, адкуль толькі і ўзяліся. Цікава, а што там Санька сёння дзень рабіў, мабыць, ужо і мундзір атрымаў, новыя чаравікі, ходзіць там і казырае. Ну, і няхай казырае. А я нікому казыраць не буду, я – птушка вольная. Шчасце вялікае – цягнуцца перад кожным у струну.

Затое я бульбай з кіслымі гуркамі павячэраў, а ён, можа, нават макаронамі. За ўсё жыццё мне адзін раз толькі давялося іх пакаштаваць, гэта тады, як у вайну ў нашай вёсцы італьянцы стаялі, дык іхні повар дазволіў кацёл падшкрэбці. Ой, і смачна было, увесь век еў бы!

Затым розныя клопаты па стайні мяне адолелі. Не прыдумаю, дзе ўзяць фанеры на новыя таблічкі коням, дзе хімічным алоўкам разжыцца. I вось яшчэ – ці варта ад дзеда Каўрача пазбаўляцца? Хто тады настроіць хамут, хто аброць сшые, калі яна парвецца? Гэтага, мабыць і Чыжык не ўмее. Задумаешся тут. Хаця мяне, можа, яшчэ і не паставяць конюхам, старшыня ці хто іншы ўпрэцца.

А на вуліцы ўжо цёмна. Недзе затрынкала балалайка, дзявочы смех рассыпаўся пад вокнамі звонкім гарохам. Каля Скокавай хаты пачынаюцца танцы. Крутануўся я на другі бок, быццам прыпякло: хоць вы ў зараз медныя трубы зайграйце – не выйду.

I раптам каля самай нашай хаты дзяўчаты заспявалі прыпеўку, ды так гучна – хто каго перакрычыць, ды са смехам:

Мяне нібы варам абдалі. Каб вам скулле ў глотку – а калі бацька не спіць? Вось гадзюкі, вось кобры праклятыя, дня не мінула – паспелі прыдумаць. Вось зараз выскачу ды спушчу Жука з ланцуга, але што толку, калі ён, чорт, не куслівы.

Я думаў, што на гэтым усё і скончыцца, а яны зноў:

Відаць-такі, бацька не спаў, а можа, спаў ды прачнуўся, толькі з яго ложка раптам пачуўся не смех, а нейкае прыглушанае кудахтанне, быццам трохі і з плачам:

– Кху-кху-кху, каб вы скіслі, верціхвосткі. Глядзі ты на іх – і ў чынах разбіраюцца, і ў акладах.

I бабка са свайго кутка адгукнулася:

– Ідзі ты ўжо патрусіся трохі пад іх балабайку-хварабайку, а то будуць шчадраваць усю ноч, як пад Новы год.

Хутчэй жа іх балалайку шашаль паточыць, чым я пайду на тыя танцулькі пасля такіх прыпевак. Ды і Алёшка ж Скачок там будзе, з якім я не расквітаўся яшчэ за ранішні цырк. Не, няхай танцуюць цяпер самі, без мяне, хоць да ўпаду. А я, як толькі прыдбаюць мне новыя штаны, буду хадзіць танцаваць на Хутар. Там – гармонік з бубнам, а не задрыпаная балалайка.

I за прыпеўкі таксама разлічуся. Я ведаю, хто іх складае – Надзька Сіпакова. Яна яшчэ толькі школу канчае, а ўжо прыбілася да дзяўчат з нашага гурту, і не толькі прыбілася – пачала імі верхаводзіць, яны ўсе ёй у рот глядзяць. А было б там на што глядзець – нізенькая, кругленькая, нос піпкай і такая ўжо смяшлівая, быццам яе ўвесь час нехта казыча. I яшчэ – калі ў маёй Каці вяснушкі толькі на носе і дзе-нідзе на шчоках і толькі вясной, дык у гэтай рагатухі – круглы год ад вуха і да вуха, быццам яе хто знарок цагляным пылам напудрыў. Ёй скажаш:

– Ух, рыжая! А яна:

– Ха-ха, што рыжэй, то даражэй!

Вось за гэта за ўсё ў яе і мянушка такая – Гарбуза.

З гэтай самай Гарбузой мне і трэба разлічыцца за прыпеўкі. Яны ў яе самі з языка скачуць. Яна жыва не будзе, калі за вечар не прыдумае іх дзве-тры. I пра што хочаш, на што вока кіне. Вось каб і мне самому пра яе скласці што-небудзь смешнае. Хаця б так:

А цяпер само просіцца – каза, просіцца, а не клеіцца. Хіба вось так:

Так я і заснуў, больш нічога лепшага не прыдумаўшы. Калі б Санька – той змог бы, галавы не ламаючы, якую хочаш казу да гарбуза прыляпіць.

Яшчэ два дні я вазіў потым з Глыжкам снапы, яшчэ два вечары Надзька-Гарбуза дапякала мяне ўсё новымі прыпеўкамі, а бабуля – яхіднымі парадамі.

– Выйдзі ўжо, калі прысушыў дзеўку.

А на трэці дзень надвячоркам адбылося такое, што і ахнуць мала. Толькі селі мы сям’ёй вячэраць, вярнуўшыся з поля, а на парог – дзядзька Калдоба, наш участковы міліцыянер, пры поўным, як гаворыцца, парадзе. Госць ён у нас рэдкі і сваім нечаканым прыходам усіх нас азадачыў. Я нават разгубіўся, ці не па маю душу ён прыйшоў з-за той бойкі са Скачком на калгасным двары, ці па Глыжку, які сёння ўкраў у калгасным садзе з дзесятак антонавак. За суседскія – нічога, а за калгасныя могуць і засудзіць ці бацьку штраф прыпаяць – народнае дабро. Закон цяпер наконт гэтага суровы.

Але Калдоба ні мяне, ні Глыжку не арыштаваў.

– Мой Юрка, – сказаў ён, прывітаўшыся, – прыходзіў сёння з вучылішча, хацеў пабачыць вашага Івана, ды не знайшоў. Дык вось ён пераказаў: няхай заўтра ідзе – яго як быццам іхні генерал выклікае.

Усе за сталом так і анямелі, а я збянтэжыўся і перапалохаўся яшчэ больш, як тады, калі думаў, што мне за бойку нагарыць. Гэта ж у галаве не змяшчаецца – сам генерал! Усе на мяне глядзяць, нібы ніколі да гэтага не бачылі. Сам генерал – падумаць толькі!

– Вось і пакет яму, – дабіў нас зусім Калдоба, з усмешкай падаючы мне нейкую шэрую паперку. – Каб па пошце доўга не ішоў, вось мой Юрка за кур’ера і даставіў.

Бацька пераняў з маіх рук «пакет» – звычайную паштоўку без маркі,– прабег вачыма напісанае сам, а потым ужо вярнуў мне. А там усяго некалькі слоў: прыбыць у вучылішча 25 жніўня, а чаму і для чаго – ні гу-гу.

Калі Юркаў бацька, пажадаўшы ўсяго найлепшага, пайшоў з хаты, бабуля кінулася ў паніку. У яе свае трывогі: чалавека кліча генерал, а ў чым да яго пойдзе гэты чалавек? Да генералаў, мабыць жа, у такіх штанах не ходзяць. Ці даўно яна іх латала – перад першым паходам у вучылішча, а я на снапах іх зноў падраў, на мне ўсё гарыць – не напасешся. I я супакоіў старую:

– Не перажывай, нікуды я не пайду!

Але гэта ўстрывожыла бацьку: як гэта я не пайду? Генерал жа дарма клікаць не будзе, а калі кліча, значыць, справу да мяне мае. Можа, ён дактарам там даў наганяй і загадаў прыняць мяне і з маім бракам, калі ён у мяне ёсць. Генералы ўсё могуць, на тое яны і генералы. Ён, мой бацька, у арміі паслужыў, дзякуй богу, і да вайны, і на вайне, і сам камандзір – усё ж такі сяржант, што таксама немалы чын пры трох класах адукацыі,– і генералаў добра ведае: гэта народ сур’ёзны, і грэбаваць імі не варта.

Ды хто ж гэта сказаў, што я, Іван, грэбую генераламі? Мне проста, між намі кажучы, боязна з непрывычкі і сапраўды сорамна з-за сваіх штаноў. Ды і адкуль бацька ведае, што мне можа зрабіць генерал? А ён можа мне загадаць нанава перапісаць дыктант, і, калі зноў правалюся, тады ўжо хлуснёй пра медкамісію не адбаярышся, тады ўжо і зусім хоць дамоў не вяртайся.

Мне супраць бацькі крыць няма чым і таму хапаюся за бабульчыны трывогі пра маю вопратку:

– А як я ў гэтым пайду? Што я скажу?

А ў бацькі і тут свае козыры. Па-першае, генерал не з неба ўпаў і павінен разумець цяперашнія нашы дастаткі. А па-другое, размаўляць з ім не трэба. Яны гэтага не любяць. Гэта бацька на сваёй скуры спазнаў. Яны любяць, каб ім толькі рапартавалі.

I тут бацька вылез з-за стала і паказаў, як гэта робіцца. А робіцца вельмі проста. Вось падыходзіш ты да генерала – руку да скроні і еш яго поедам вачыма, а сам у той жа час, не шкадуючы голасу, крычы: «Таварыш генерал! Іван Сырцоў з’явіўся!» I баяцца іх няма чаго. Бацька на фронце сутыкнуўся аднойчы нават з маршалам, і той яго не ўкусіў. А тут усяго генерал, ды яшчэ, мабыць, не самы важны, калі паставілі над такімі, як мы з Санькам.

А бабуля мяне з другога боку цярэбіць:

– Бяжы на возера ды хоць трохі памыйся, бо, калі па-добраму, дык цябе і адмочваць трэба.

Затым на Глыжку наляцела:

– Кідай сваю бульбу – не з галоднага краю, цэлая яна будзе, потым увамнеш.

Толькі брат вылез з-за стала – яна яму змылак у рукі і рагожу:

– Спіну патры не лянуючыся. Ды змылак не ўтапі, ідал бязрукі, я ўжо год яго берагу!

Увесь вечар у хаце было столькі тлуму, быццам на пажары. Не паспеў я з Глыжкам прыйсці з возера, вымыты дзеля заўтрашняга візіту да генерала чысцей за шкло, бабка похапкам пачала зашываць штаны, а потым пабегла іх праць на раўчак. Пакуль сонца сядзе, дык яшчэ высахнуць. А бацька знайшоў шавецкую лапу і ўзяўся падбіваць падэшвы на салдацкіх чаравіках, якія пачалі ўжо прасіць кашы. Затым ён наваксіў чаравікі дзёгцем, каб не былі такія каляныя і рудыя.

Вось ужо на вуліцы дзяўчаты і прыпеўкі пра лейтэнанта з маёрам заспявалі, мабыць, да іх яшчэ не дайшло, што мяне выклікае генерал. Але ў хаце да іх ніхто не прыслухоўваецца, яшчэ ўсім нам няма ўгамону. Бацька цяпер за цырульніка. Пасадзіўшы мяне пад самую лямпу, ён кароціць мне віхор. Я прашу, каб ён зрабіў «пад польку», а ён просіць, каб я не круціў галавой, а то зробіць «пад Катоўскага».

А бабуля тым часам гыркае на стале качалкай-рубчаткай – прасуе мае штаны, бо пасля мыцця іх нібы карова пажавала. З-за гэтага самага гыркання і прыпевак з балалайкай з вуліцы не чуваць.

У рэшце рэшт бабуля прышыла да каўняра кашулі замест згубленага армейскі гузік ад зношанай ушчэнт бацькавай гімнасцёркі і хукнула на лямпу. Усе ўгаманіліся і ляглі спаць. Вось як яно бывае, калі цябе знянацку пакліча генерал.

Ды яно і раніцай яшчэ адзін раз генерала ўспомнілі. Выйшлі мы, паснедаўшы, з двара. Бацька, бабуля і Глыжка, каб ісці ў калгас, а я – у вучылішча. Тут сустрэлася наша суседка, цётка Пёкла, паглядзела, што такі прыбраны і нават у чаравіках, быццам у сваты сабраўся, і спытала ў бабкі:

– Хіба ваш хлопец не ў калгас?

– Ат, – зняважліва махнула старая рукой і не то пахвалілася, не то паскардзілася, – маўчы, мая тайка, генерал жа во заве.

Атрымалася ў яе так, быццам гэта для нас звычайная рэч і ўжо знадаелі ёй гэтыя генеральскія перазовы горш за горкую рэдзьку.

Мы развіталіся, мне пажадалі ўдачы, і я з кволай надзеяй у душы адправіўся ў дарогу. Што яно будзе і як яно будзе – цёмная ноч. Добра было б, каб я спадабаўся генералу.

Баця i маятнік

Я ніколі ў жыцці яшчэ не бачыў сваіх генералаў. Нямецкага ў вайну – давялося, дык і то здалёк. Праўда, гэта я зараз думаю, што то быў генерал, а можа, гэта і не ён, можа, якая іншая важная шышка ў пагонах пляцёнкай. Помню толькі, што бегалі перад ім немцы нібы апантаныя, цягнуліся ў струну, ляскалі абцасамі, а калі садзіўся ў легкавушку, нават дзверцы яму салдат адчыніў. Сам, бачыце, не мог – пан вялікі. А свае генералы нашу вёску чамусьці абміналі, хоць рознага войска цераз яе ішло і нямала, ці, можа, і заязджаў каторы, ды не трапіўся мне на вочы. Канешне, я разумею, што свой генерал – гэта свой, але ўсё ж такі і не са звычайнага поля ягада – начальства вялікае, не калгасная брыгадзірка цётка Нінка. А мне ж не толькі на яго глядзець, мабыць, і размаўляць давядзецца, штосьці ж ён у мяне пытаць будзе. Добра, калі дагаджу адказам, а калі, крый божа, язык праглыну ці буду мямліць сваё «ыгы»? Тут трэба набрацца смеласці. I ўсю дарогу я то набіраўся яе, то зноў губляў, і чым бліжэй да вучылішча, тым меней яе заставалася.

На маё шчасце, адразу на КПП сустрэў Юрка, як заўсёды, увесь адпрасаваны і начышчаны. Ён, аказваецца, даўно мяне тут пільнуе, каб зноў не прычапіліся якія-небудзь салагі. Юрка сам мяне правядзе ледзь не да генеральскага парога, каб я не бадзяўся абы-дзе, а своечасова быў на месцы як штык. Дзеля гэтага ён нават змыўся ад свайго старшыны, за што, вядома, можа і нагарэць, калі той схамянецца. Ну, скажыце, як такога таварыша не любіць? Гэта ж не Юрка, а – родны брат. З такім, як кажуць, і ў разведку можна ісці. А калісьці я думаў, што ён самахвал, – там, на нашых вясковых танцах.

– Ты генерала не бойся, не будзь мямляй, – быццам заглянуўшы ў маю душу, падбадзёрвае мяне Юрка дарогай, – у нас Баця справядлівы. Праўда, і строгі, але стружку здымае больш з афіцэраў.

Маім вушам не верылася: генерал і – Баця. Я гэтаму вельмі здзівіўся і абрадаваўся, душа крыху супакоілася, пачала вяртацца мая адвага. Калі б ён яшчэ і стружкі не здымаў, можна было б і зусім асмялець. Толькі ж чаго мяне кліча той Баця?

– А недабор, – растлумачыў Юрка. – Прыймовая камісія перастаралася, многа адсеяла.

Цяпер я ў душы злараднічаў: так ім і трэба, а то пераборлівыя вельмі – той ім не падыходзіць, гэты ім не падабаецца, падавай ім адных выдатнікаў. Гэта ж добра, што Баця-генерал справядлівы, мабыць, ён паказаў той камісіі, дзе ракі зімуюць, каб не грэбавалі такімі, як я.

У доўгім калідоры, пад дзвярыма генеральскага кабінета, якія абабіты чорнай цыратай, з надпісам на шкляной таблічцы: «Начальнік вучылішча» таўклося адсеяных душ з пятнаццаць. I ў мяне ўжо каторы раз за сённяшні дзень зноў спынілася сэрца. Па тварах хлопцаў я здагадаўся, што паперка ў маёй руцэ – гэта яшчэ не ўсё, што казаць «гоп» яшчэ рана. Напэўна, генерал сам высеўкі перасявае. I як у ваду глядзеў!

Нас пачалі выклікаць у кабінет па адным. Першыя двое выскачылі з кабінета праз адну-дзве хвіліны з усмешкай на ўсе зубы – залічаны. А ў іх жа таксама адзнакі на экзамены былі не золата. Народ пад дзвярыма павесялеў, а з народам – і я. Прарвёмся!

А трэці быў там з паўгадзіны. Што там генерал з ім робіць, чаму так доўга трымае? Смялейшыя спрабавалі нават падгледзець у замочную шчыліну – ні хваробы не відаць. Хлопцы затрывожыліся – і нездарма: выйшаў ён адтуль чырвоны, разгублены, нічога нам не сказаў, толькі ў роспачы махнуў рукой і падаўся моўчкі на вуліцу. А што тут гаварыць – не прынялі.

Пасля гэтага выклікалі мяне. Я пераступіў генеральскі парог нібы ў сне, пераступіў і адразу разгубіўся, бо зразумеў, што гэпаць па генеральскай падлозе маімі чаравікамі, як вучыў нас с Санькам той салага пры першым нашым з’яўленні ў вучылішчы, мабыць, нельга: падлога тут далікатная – не з дошак, а нейкіх клёпак у елку, – таму па бацькавай навуцы і пачаў рапартаваць з самага парога:

– Таварыш генерал!

I не пазнаў свайго голасу, быццам я свісток праглынуў, такі ён аказаўся тонкі. А мне ж трэба быць бойкім, смелым хлопцам. I, збіўшыся, я залямантаваў яшчэ гучней:

– Таварыш генерал! – і зусім заблытаўся. – З’явіўся… прыбыў… Сырцоў… па вашаму загаду… не – выкліку!..

Атрымаўся не рапарт, а гора, і будзе дзіва, калі мяне адсюль не вытураць за такі рапарт.

Генерала я пазнаў адразу, хоць за сталом сядзела трое: ён зусім сівы і старэйшы за астатніх, зусім не такі, як мне ўяўлялася. Я чамусьці думаў, што ў яго павінна быць пуза, як у туза, бо генералаў жа, мабыць, нішчымнай бульбай не кормяць, мабыць, ім і сала неўпоед, а ён сядзіць худоба худобінай, на шчоках глыбокія барозны зверху ўніз, адно што мундзір і залатыя пагоны, а так і не сказаў бы, што генерал. Афіцэры, што былі з ім побач, моўчкі ўсміхаліся, гледзячы на мяне, а сам ён – ні-ні, сур’ёзны, толькі сказаў:

– Не ўмееш і не трэба. Падыдзі бліжэй.

Тут і пасыпалася, нібы з мяшка: адкуль я, хто бацька, ваяваў ён ці не, хто яшчэ ў сям’і ёсць. Гэта ўсё цікавіліся афіцэры, і я адбіваўся ад іх як мог: дзе бойка адказваў, а дзе злятала з языка адно «ыгы». А генерал тым часам маўчаў, разглядваў нейкія паперы. Хоць бы ён спыніў іх, а то я ўжо і потам пакрыўся. Нарэшце абазваўся і ён:

– Па матэматыцы ў яго даволі прыстойна, нават пяцёрка ёсць…

I ў мяне камень зваліўся з душы: значыць, Баця за мяне. Правільна Юрка казаў, што ён справядлівы, а гэтыя прычапіліся як сляпы да плота – хто, ды што, ды адкуль?

– А вось што будзем з двойкай рабіць па дыктанту, а? – гэта ўжо генерал звяртаўся да мяне. – Што скажаш, хлопча?

А што я скажу? Сказаць мне няма чаго, я толькі стаю і сам сабе думаю: будзь ты чалавекам, генерал, паглядзі на мяне – я ж харошы. Ну, з кім не бывае? Але да яго мае думкі не даходзяць, ён разгаварыўся не на жарты. Яму не трэба невукі. Што такое афіцэр, ды яшчэ артылерыйскі? Ён павінен быць пісьменным, і не проста пісьменным, а шырока адукаваным чалавекам, каб разбірацца не толькі ў гарматах, ён павінен быць, нібы дома, і ў літаратуры, і ў мастацтве, і, калі хочаце, у музыцы. Афіцэр – гэта свецкі чалавек, а не салдафон з пустой галавой, за яго не павінна быць сорамна, калі ён выйдзе на людзі, каб на яго не паказвалі пальцам і не гаварылі: а яшчэ афіцэр! Ён павінен быць узорам для сваіх салдат, якіх яму давядзецца вучыць і выхоўваць, і наогул – для ўсіх. Афіцэрства не ў залатых пагонах, не ў зорках на плячах, а ў высокай культуры.

I чым больш генерал гаворыць, тым менш у мяне надзеі: няма ў мяне ні такой культуры, ні свецкасці, якой яму хочацца, адно што нос ужо рукавом не выціраю. Ну, і ў музыцы крыху петру – «Сербіянку» ад «Страдання» адрозніць магу.

Але ўсяго таго, чаго ён ужо нагаварыў, яму яшчэ мала. Афіцэр павінен валодаць і замежнай мовай, а тут, калі ласка, – і ў сваёй, нібы ў цёмным лесе.

– Ты зразумеў, хлопча? – спытаў, нарэшце, мяне генерал.

Я ўсё зразумеў, апрача аднаго – прымаюць мяне ці выганяюць, – і на ўсялякі выпадак хацеў сказаць «так точно», а атрымалася зноў праклятае «ыгы».

– Ну, калі «ыгы», – падвёў вынік генерал, – то запішам мы цябе ў другую батарэю да падпалкоўніка Асташэўскага. А за рускую мову, хлопча, вазьміся як след!

– Благадар-ру! – адчаканіў я тут жа чыста па-руску і з паперкай у руцэ, якую мне даў афіцэр, што сядзеў побач з Бацем, выпырхнуў з кабінета, ледзь дзверы лбом не высадзіў ад радасці.

– Прынялі! – выпаліў я хлопцам, што пакутавалі яшчэ пад генеральскімі дзвярыма, і яны зноў павесялелі.

– Прынялі! – радасна сказаў я Юрку, які чакаў мяне на двары, каб не мазоліць вачэй начальству каля генеральскага кабінета. Юрка таксама абрадаваўся, моцна паціснуў мне руку, але, прачытаўшы паперку, што мне далі ў генерала, чамусьці расчаравана прысвіснуў:

– Да Асташэўскага?

Я ўстрывожыўся: што такое, чым яму не падабаецца падпалкоўнік Асташэўскі?

– Маятнік? Гэта ж самы занудлівы камбат…

– А чаму – Маятнік?

– Сам убачыш, – загадкава ўсміхнуўся мой апякун.

Але маю радасць нішто не магло зацьміць. Я ўжо – не шпак, мяне прынялі ў вучылішча, я генерала не спалохаўся, дык што мне цяпер нейкі Маятнік? Ён жа мяне не з’есць. Вядома, было б лепей трапіць да маёра Барданоса, якога так нахвальвае Юрка, той быццам свой у дошку, але ж тут ужо капрызіць не будзеш, не дома, каб строіць гіморы.

Нарэшце мы з Юркам развіталіся, ён пайшоў у сваю казарму, а я ўжо – у сваю. На лесвіцы, што вяла на другі паверх, праверыў, ці ўсё маё на сваім месцы. Здаецца, усё: кепка на макушцы, каўнер кашулі зашпілены на вайсковы гузік, адно што раменьчык на штанах трэба падцягнуць на апошнюю дзірачку – падвяло жывот. Толькі вось бацькавым чаравікам нічога не зробіш. На дзёгаць, якім іх наваксілі дзеля чарнаты, наліпла столькі пылу, што не відаць ні чорнага, ні рудога. Тут ужо чысці іх хоць трэсні, а блішчаць яны не будуць. I толькі прывёўшы сябе ў поўны парадак, я ўзяўся за клямку высачэзных і цяжкіх дзвярэй. Якая яна там, казарма?

Першы мне трапіўся на вочы новаспечаны салага. Стрыжаны «пад Катоўскага», у новай вайсковай адзежы, якая тапырылася на ім лубам, ён, нібы каменны, стаяў ля сцяны калідора побач з тумбачкай і глядзеў на мяне, як пралетарый на буржуя – падазрона і сурова. Я зразумеў, што ён касцьмі ляжа, а чужынца не прапусціць. Пранізаўшы мяне пільным позіркам, ён ледзь-ледзь усміхнуўся пагардлівай усмешкай. Зразумела – на яго стрыжанай галаве пілотка з зоркай, на плячах пагоны, пояс з меднай бляхай, а на мне з вайсковай амуніцыі ўсяго бацькаў гузік ды скараходы. Толькі пляваў я на яго ўсмешку.

– Падпалкоўніку ад генерала!

Вось гэта я яго агрэў! Куды і важнасць падзелася, разгубіўся хлопец, не ведае, што рабіць, бо сам зялёны. Ён спачатку быў памкнуўся з маёй паперкай кудысьці бегчы, а потым схамянуўся і зноў да тумбачкі прырос, вярнуў мне яе назад. Можна падумаць, што ў той тумбачцы золата і яе нельга пакінуць без нагляду. Я хачу ісці ў дзверы, а ён мяне не пускае – стой. Ну і стаім адзін супраць аднаго, нібы казлы, сустрэўшыся на кладцы. Ён, бачыце, днявальны і пастаўлены тут, каб не пускаць пабочных асоб. Што гэта за чын такі, я дагэтуль і не чуў, але думаю, што невялікі. У мяне генеральская папера, і днявальны мне не перашкода: выбраў момант, калі ён даў зяўка, і – з калідора ў казарму.

Дык вось яна якая – гумно ў калгасе меншае! Справа і злева ўздоўж сцен з вялізнымі вокнамі даўжэзныя рады ложкаў. Між імі мітусіцца абмундзіраваны, стрыжаны народ – галовы, быццам качаны. Што робяць хлопцы, не разумею: ці то яны прыбіраюць, ці то сцелюць пасцелі. Адзін побач са мной, прыгнуўшыся да спінкі ложка, цэліцца, нібы з ружжа, і рукой махае то туды, то сюды, а іншыя па яго камандзе раўняюць спінкі ложкаў, каб было, быццам пад лінейку. Сярэдзіна казармы ложкамі не застаўлена – вуліца вуліцай. Па ёй туды-сюды шпацыруе афіцэр, назіраючы за хлапечай мітуснёй. Дзіўна мне, вясковаму, на ўсё гэта глядзець, хаця я па бацькавых расказах прыблізна так сабе казарму і ўяўляў.

Але вось афіцэр спыніўся. Высокі, крыху ў жываце паўнаваты – і пачаў на месцы ківацца. Заклаўшы вялікія пальцы рук за сваю папругу, ён то падымаецца на насках, то ападае на абцасы і ўсім тулавам хістаецца – наперад-назад, назад-наперад, – а сам арліным позіркам паглядае вакол сябе. Дык гэта ж і ёсць Маятнік – падпалкоўнік Асташэўскі.

I тут ужо я падлогі не пашкадаваў – не з далікатных клёпак – і добра такі тупнуў разы са тры, падыходзячы да яго. Памойму, падпалкоўнік вельмі здзівіўся майму нечаканаму з’яўленню, ён нават перастаў ківацца і здзіўлена спытаў:

– А гэта яшчэ што за з’яўленне Хрыста народу?

Я лыпаю вачыма, не магу даўмецца, якое дачыненне мае да мяне Хрыстос, а ўсім, хто гэта пачуў, смешна. Генеральскую паперку падпалкоўнік прачытаў уважліва, нават глянуў на адваротны чысты бок, ці не напісана і там чаго. А затым – мала мне было ў Баці – свой пачаў допыт:

– Як здаў геаметрыю?

– Чатыры, – буркнуў я пад нос.

– Не чую!

Мала таго, што Маятнік, дык ён яшчэ і глухі.

– Чатыр-ры! – бадзёра паўтарыў я яму.

– А фізіку? – не супакоіўся ён.

– А фізіку – на «пяць», – з годнасцю і з разлікам на яго недачуванне гучна адказаў я.

Чую, што паласкавеў:

– Глядзі, які Ньютан! Малайчына!

Думалася, што пасля гэтага ён адчэпіцца, не – зноў цягне жылы:

– А дыктант?

Памятаючы бацькоўскі наказ, да гэтага пытання я еў падпалкоўніка вачыма, так ужо глядзеў яму ў твар, як наш заўсёды галодны Жук на кавалак хлеба, адно хвастом не віляў, дык толькі таму, што ў мяне няма, а тут апусціў галаву і прашаптаў, ледзь сам сябе пачуў:

– Двойка.

Не, не такі ён ужо і глухі, пра двойку дык і шэпт пачуў. Яго нібы ўкусілі ці варам аблілі:

– Што? Двойка! Выганю!

З сёмага неба, на якім я ўжо быў пасля размовы пра фізіку, я паляцеў у апраметную. Уся казарма прыціхла, быццам у ёй не было ні душы. Няма чаго і казаць, што калі б было можна ў гэты момант мне куды-небудзь знікнуць, зашыцца ў якую-небудзь шчыліну ці вераб’ём выпырхнуць у фортку, то я не чакаў бы і хвіліны. Але я не мыш і не верабей – нікуды не зашыўся і не выпырхнуў, а стаю ёлупнем і, як гаворыцца, – ні мур-мур. Праўда, я не зусім гэтаму Маятніку веру, не такі я ўжо і прасцяк: калі сам генерал з маёй двойкай змірыўся, дык куды ён дзенецца – усяго падпалкоўнік.

Але ўсё адно страшна.

– Выганю! – грозна паўтарыў ён яшчэ раз мне ў макушку і больш спакойна дадаў: – Калі ў першай чвэрці не выправіш на чатыры. Будзеш потым хадзіць невукам па горадзе і чытаць шыльды па складах, дзярэўня-матухна.

I я зразумеў, што навальніца мінула, нікуды ён мяне не выганіць, што мяне хутка абмундзіруюць, як і ўсіх, паставяць, нарэшце, на катлавое забеспячэнне і буду я есці армейскі паёк і вучыцца. А за двойку няхай падпалкоўнік вельмі не хвалюецца: за чвэрць можна чорту рогі абламаць, не тое што вывучыць граматыку. Не буду я чытаць шыльды па складах, няхай не грозіць.

Асмялеўшы, я падняў галаву і зноў пачаў есці яго вачыма на поўныя зрэнкі. I тут краем вока ў самым дальнім куце казармы заўважыў Саньку – галава голая, нібы гаршчок, вушы лапухамі. Ён радасна мне ўсміхаецца і падміргвае. Жывём, дружа!

Што за чын такі – каптэнармус?

– Дзяжурны, каптэнармуса сюды! – зычна гукнуў падпалкоўнік і зноў пачаў то падымацца на наскі, то апускацца на абцасы начышчаных да бляску хромавых ботаў. А я стаю – рукі па швах – і стараюся ўцяміць, што гэта за чын такі – каптэнармус – і навошта ён падпалкоўніку спатрэбіўся. Здаецца ж, у школе з ваенкіраўніком мы добра штудзіравалі ўсе вайсковыя званні, а каптэнармус сярод іх не трапляўся. Выходзіць, што і ваенкіраўнік не ўсё ведае, хоць і хваліўся, што ён былы афіцэр.

А падпалкоўнік ужо зусім супакоіўся, мабыць, забыў пра маю двойку, стаіць і ўсё хістаецца, разглядваючы мяне зверху ўніз, а я ўкрадкі разглядваю яго. Твар у падпалкоўніка нейкі стомлены, і хоць не скажаш, што худы, пад вачыма чорныя, запалыя кругі, нібы акуляры, а самі вочы сумныя і заклапочаныя. Вось ён кінуў ківацца не спяшаючыся, абышоў вакол мяне і так цяжка ўздыхнуў, што мне аж шкада яго стала. Можа, гора якое ў чалавека? А можа, я яму не па густу, дык думае, як збавіцца ад такога золатка.

I тут з’яўляецца знаёмы мне старшына – той самы, што нас з Санькам вытурыў са строю, калі мы прымазаліся да іншагародніх яшчэ да здачы экзаменаў, ён мяне цяпер не пазнаў, а я яго – нібы аблупленага: нос – бог семярым нёс, казырок – лапатай, а вайсковай выпраўкай і не пахне. Дзядзька з калгаса, а не старшына. I прозвішча калгаснае – Хамутоў. Гэта я з яго рапарту падпалкоўніку дазнаўся толькі што. Дык няўжо гэта ён і старшына і каптэнармус адразу?

– Старшына, вазьміце-тка вы гэтага нямытага Ньютана ды зрабіце яму такую апрацоўку, каб аж чарцям моташна стала, і не тое што вопратку – скуру здыміце, – распарадзіўся падпалкоўнік, – а то ён нам можа дыверсантаў напусціць.

– Яшчэ і як можа, таварыш падпалкоўнік, – згадзіўся старшына, ацаніўшы мяне кароткім позіркам, і загадаў: – За мной!

Што падпалкоўнік меў на ўвазе пад дыверсантамі, тут вялікім здагадзькам быць не трэба. Хоць і сорамна прызнацца, а ёсць яны ў мяне – вошкі, тут бога няма чаго гнявіць. 1 нас з бабулькай не трэба вінаваціць: гадамі мыла ў вочы не бачылі. Яго ў нашай краме, ды і ў гарадскіх магазінах, днём з агнём не знойдзеш, а купляць на базары з рук, у спекулянтаў,– цана кусаецца, трэба мех грошай. За мыла аддасі і без штаноў застанешся, не будзе чаго і мыць тым мылам. Вось і золіць старая нашы транты попелам. А попел што? Яго дыверсанты баяцца, але не вельмі.

Толькі ж як гэта каптэнармус мяне будзе так жудасна апрацоўваць, што чарцям стане моташна? Пакуль тым чарцям, дык мне першаму ад такога загаду крыху не па сабе. Яшчэ абмажуць чым-небудзь смярдзючым, як тады пасля сыпняку хату аблівалі. Будзе тады – хоць нос затыкай. А могуць і тым самым дустам, пра які бабка марыць не менш, як гіра мыла, але таксама нідзе здабыць не можа. Словам, знойдуць сродак, што, чаго добрага, скура і сапраўды злезе. Але ўсе ж вунь жывыя, і я не памру. Што людзям, тое і нам.

Загадаўшы пачакаць яго ў калідоры непадалёку ад днявальнага, які цяпер мне на хвост солі можа насыпаць, а не выгнаць, каптэнармус прывёў сюды яшчэ трох такіх жа, як і я, з былых адсеяных, а сам зноў знік за дзвярыма з незразумелым надпісам «Капцёрка». Відаць, тут і будуць нас заліць, бо слова гэта нейкае дзяручае.

Пакуль ён там быў, мы крыху паміж сабой і пазнаёміліся, можна сказаць, толькі абнюхаліся. Хлапчыну, што стаяў бліжэй да мяне, звалі проста Толікам, затое прозвішча гучнае – Гецьман. Штосьці ёсць у ім такое ваяўнічае, казацкае. Я нават пазайздросціў, хаця сам Гецьман ціхі, рахманы, нібы цяля. Ён, аказваецца, з Рэпак, што на Украіне.