Читать онлайн Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке бесплатно
***
Зоя Доңгактың «Хамның чаяаны» үш кезектиг романының бирги номунда 1860 чылдан 1912 чылга чедир Тываның амыдыралын, онзагай бүдүштүг культуразын бир төрел бөлүктү дамчыштыр көргүскен. Чараш бойдустуг чурт-девискээр Мөңге-Деңгер-Хайыраканга (сөөлзүредир Тываның Мөңгүн-Тайга кожууну) маадырлыг чоннуң байларга, дошкун бойдуска удур демиселин, тыва чонга улуг дузаны хамнар чедирип чораанын чырыткан.
Эң чугула чүүл – чогаалда буруңгу ёзу-чаңчылдарга үндезилээн кижизидилге темазы. Хамнаар чорукка чаяалгадан аңгыда, кижилерге боттуг дуза чедирерин Коңгур оглунга чагып, сүмелеп, угаадып чоруур. Ынчангаш бо чогаалды ылаңгыя аныяк-өскенниң номчууру чугула. Тыва улустуң Шагаа байырлалын, ойтулаашты, куданы, Холурааштың хам болу бээрин көргүскени солун. Чиңгине тыва дылга чогаал бижиттингенинден номну чаңгыс туткаш, төндүр номчуптар аргазы-биле база сагыш-сеткилге дээптер дээштии-биле онзагай.
«Хамның чаяаны» романның бирги ному культураның делегей чергелиг «Музы на русском Парнасе» форумнуң Алдын Дипломунга база 2023 чылдың апрель 3-те «Литературная газета» солуннуң «Гипертекст» деп чогаал мөөрейиниң проза номинациязынга А. Б. Чаковский аттыг шаңналга төлептиг болган.
ДОПЧУЗУ
Эге сөс.
1. Кара Дээр
2. Кара өлүм
3. Чажыт-Куй
4. Иени божутканы
5. Шагаа
6. Шыдыраа
7. Кааңдаашкын
8. Бойдус дылы
9. Тарбаганнар
10. Элик
11. Бөрүлер
12. Барлык хемни кешкени
13. Хойлак
14. Бодун тиилээри
15. Ойтулааш
16. Куда
17. Салгакчы
ДОПЧУ БИОГРАФИЯ
Зоя Шөмбүловна ДОНГАК – эмчи, РСФСР-ң кадык камгалалының тергиини, Тываның, Россияның чогаалчылар болгаш журналистер Эвилелдериниң, «Русский слог» Академиязының кежигүнү. 3 шүлүк чыындыларының, 7 проза номнарының автору. Юрий Промптовтуң «В центре азиатского материка», Бальтасар Грасианның «Оракул» номнарын орус дылдан очулдурган. Москвада А. М. Горький аттыг Литертура инстидунуң Дээди курстарының (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньниң проза, В. В. Сорокинниң поэзия семинарларының) доозукчузу, ол-ла институттуң аспирантызы.
Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкының база регионалдыг конкурстарның лауреады, тиилекчизи. 2023чылдың апрель 3-те «Литературная газета» солуннуң «Гипертекст» деп чогаал мөөрейиниң проза номинациязынга «Хамның чаяаны» романның бирги ному дээш А. Б. Чаковский аттыг шаңналга төлептиг болган.
Зоя Донгактың чогаалдары амгы үениң шүлүк чыындыларында, прозаның сеткүүл-альманахтарында парлаттынып турар.
1. КАРА ДЭЭР
Долгандыр-ла мөңге меңги бөрттерлиг бедик дагларга бүзээлеткен, шапкын хемнерлиг болгаш улуг-биче хөлдерлиг бо оранны шаанда Мөңге-Деңгер-Хайыракан дээр турган. Алтай дагларның база моол ховуларның кызыгаарында бо тыва черни – хам1 Коңгурнуң өгбелериниң төрээн чуртун чоорту Мөңгүн-Тайга2 дижир апарган. Бедик даглардан ужукталгаш, шимээн-дааштыг аккан Мөген-Бүрен, Каргы, Мугур, Аспаты хемнерниң суунуң амданыын чүү дээр. Даштарга моңнаан Мугур хемниң шаалаан даажы кайы-оранчоктан дыңналырга, харын-даа далай сагындырар. Дүн-хүн чокка саарыглап аккан ол хемнерниң эриинге өскен чон боттары-даа эскербейн, алгыржып чугаалажыр.
Кайы оранчоктан дыңналып кээр Коңгурнуң ырлаан дег аялгалыг дыңзыг үнү шапкын хемниң саарыында агым аайы-биле бот-боттарын чууй иткилешкен чүс-чүс даштарның даажын азы чамдыкта дамырактарның шулураажын сагындырар. Коңгур деп ону адааны эткир, өткүт, шулурааш дег ыыткыр үннүнде болбайн аан. Ооң үнүнден-не улус ону дораан таныыр. Ол ортумак дурт-сынныг, тырың мага-боттуг, коңзаң хаайлыг, кара карактарлыг, сырый үнген кежегелиг, чугааккыр, буянныг, топтуг кижи. Ооң оглунуң үнү кара чажындан адазыныы дег база эткир, өткүт боорга, Холурааш деп адаан.
Коңгурнуң хөй дөргүл-төрелиниң аразында аңчылар, чылгычылар, ус-шевер дарганнар, тудугжулар, кадарчылар, тоолчулар дээш кымнарны чок дээр.
Ооң чаңгыс чер чурттуглары төрээн чериниң кадыг-дошкун бойдузунга шыдамык, сөөккүр, сииреш, аажы-чаңы топтуг, сагыш-сеткили сергек, хат-салгынга, хүнге додуккан хүрең-хүрең шырайларлыг. Үе-дүптен чаңчыкканы көшкүн амыдыралынга таарышкан, бүгү талазы-биле эптиг, көжер-дүжерде, адырып-эптеп, дүрүпкеш, аът-шарыга чүдүрүптер, чиик, кидистен кылган өглерде чурттап, аъттарын мунупкан, адак-бышкаа чииги кончуг халдып чоруурлар. Аътты олар ханы хүндүлээрлер. Оларның алгы-кеъштен даараан идик-хеви күштүг хат, сооктан камгалаар. Колдуу-ла арбай далганы, ажаап-өстүрген малының ийикпе азы аң-мең эъди чип өскеннер.
***
Холурааш кара чажындан торулгалар, үлегер домактар, тоолдарны адазындан, кырган-авазындан дыңнап өскен.
Кара Дээрниң көзүлбес күжүнүң дугайында Холурааш кырган-авазындан катап-катап дыңнаксаар: «Кара Дээр болза кончуг ырак черде, тос дээрлерниң, тос шолбаннарның ырак ындында болгаш Дээр Тииниң-даа ырак ындында туруп турар. Кара Дээрниң кайдаазын бистиң өгбелеривис үнген Хүннүң база ашкан Хүннүң шырайындан билип ап чорааннар. Бистиң чуртувуска багай-даа чүве, эки-даа чүве Кара Дээрниң талазындан болуп турар. Кара Дээрден кээп турар халапты хамыкты мурнай кара кускун билип каар, ынчангаш шыырак хамнарның хамнаарда кедер тонунуң ийи эктинде ыяштан сиилбип кылган ийи кара кускун бар. Кара Дээрниң хартаачызы кара кускун чер кырынга кандыг халап болурун, кандыг шуурган хадып эгелээрин, кандыг чаъстар чаарын, кандыг хар дүжерин баш буруңгаар билир куш. Кара Дээрниң каргыштыг ол кужу өг чанынга алгырып эдер болза, чаш уруг сылданыр ийикпе өлүм-чидим болур, ол бедик ужар болза, хүн аяс болур дижир. Кускун баглааш бажынга олуруп алгаш, эдер болза, ол өгнүң эр ээзинге багай чүве болур. Өг чанынга кускуннар чыглыр болза, улуг хат-шуурган – чоткан болур. Кара Дээр биле кара кускун чажыт харылзаалыг дижири шын чүве, оглум
Час дүжүп кээрге, Улуг Мөңгүн-Тайга хадып эгелээр. Ол дээрге Кара Дээрниң салдары-дыр. Кезек-кезек болгаш, Кара Дээр улуг-улуг тынарга, ол тыныш хамыктың мурнунда Тыва чуртунуң эң бедик даа болур Мөңгүн-Тайганы хөлзедиптер.
Мөңгүн-Тайга хадый бергеш, чоон дыттарны сый шапкылаптар, чудурук дег даштарны ынаар-мынаар шывадаптар, хой дег даштарны чыткан черинден тура тыртыптар. Ол үеде аргар-кошкарлар, те-чуңмалар бир ыжык черге чашты бээрлер. Малчыннар мал-маганын одарже үндүрбейн, чылыг кажааларга так кажаалаптар, чаш ажы-төлдү өглеринден үндүрбейн баар. Мөңгүн-Тайганың коргунчуг хады дээрге Кара Дээрниң тыныжы болур. Ол тыныш Дээр Тииниң ырак ындындан кээп турар, ынчангаш ол чоткан хат боду чайгаар соксай бээр» деп, кырган-авазының торулгазын Холурааш дыңнап орда, ачазы өг даштында дүңгүрүн хакпышаан, шуурганга капсырлаштыр хамнап турган. Ачазының үнүн оглу шуургандан ылгап чадап орган. Өгнү долгандыр чөөн чүкче углай харны таптай базып-базып, Коңгур өгже кирип келген.
Чеп курун чешкеш, хой кежи чолдак тонун, хыралып калган тарбаган кежи калбак хаптыга бөргүн, эттеп каан өшкү кежи, дөртегер алгы чүвүрүн ужулгаш, шыва тонун кедипкеш, изиг шайны аартай каапкаш, Коңгур оглунуң айтырыгларынга таваар харыылап орган: «Хам тускай дүңгүрлүг. Дүңгүр болза хамның мунар аъды болур. Дүңгүр туткан хам бодунуң хуулгаазын аъды-биле Алдыы, Үстүү ораннарга чедип, делегейни дээскинип, октаргайны одуртуп кааптар. Үстүү оранче көдүрлүр хамнарны Дээр-деңгерниң хамнары дээр. Мээң угум Дээр-деңгер хамнары боор чүве. Хам тускай ээреннерлиг болур. Ээрен чокка хамга чүү-даа чүве көзүлбес, чүү-даа чүве келбес.
Хамнаашкын соонда ол өске бүгү араттар дег хой, сарлык, өшкү кадарчызы, балыкчы, аңчы апаар».
– Ачай, ол бүгү шынап-ла ындыг боор бе? – бүзүрексевезе-даа, Холурааш сонуургал-биле айтырган.
– Ынчанмайн канчаар! – Конгур бажын бүзүрелдиг согаш кылгаш, уламчылаан: – Мен бичиимде дүвүлүг хат үш хүн шуурганнаан. Шуурган эгелевээнде, Хем-Бажындан аныяк өг-бүле эмиг эмер чаш уруу-биле төрелдеринче аалдап чорупкаш, сураг барганнар. Кожавыс сураглыг хам отка дүңгүрүн дөгээш, алганып-ла эгелээн. Күштүг-сүрлүг ол хам: «Шупту дириг-дир!» дептерге, аалда бар-ла эр улус коштунчуп алгаш, ол хат-шуурганда хүнзедир дилээш, шуурган соксап чорда, тып алган бис. Шуурганда олар хөртүкче кастынып киргеш, таалыңда аъш-чемин чип, уруун авазы эмзирип, ол хар бажыңчыгашка ашак-кадай, чаш уруу безин үжүп доңмаан дириг болдулар. Ындыг база боор-дур, шуут кайгамчык! – сегел салын суйбавышаан, Коңгур даңзада таакпызын тиге берген, – Аарый бергенде, хай-бачытка таварышканда, улус хамдан дуза дилээрин утпа, оглум. Кажан хам аарыг кижиге хамнаан болза, ол кижиниң оруун аза-буктан дозуп чорааны ол болур.
Конгур хаш соруулдуг сөөскен кара даңзазын тип, кыпсып, ханы-ханы соруп каап, чугаазын уламчылаан:
– Бо чуртталгада кижиде эң үнелиг чүве кижиниң ишти-хөңнү, сеткили болур. Бурун шагдан өгбелерим эң-не үнелиг эки кижини ак сеткилдиг кижи дээрлер. Мен бодум-даа ынчаар бодаар мен. Ынчаарга эң-не багай аажы-чаңныг кижини кара сеткилдиг кижи дээр. Кара сеткилдиг кижиге кажан-даа бүзүреп болбас. «Кара дүн бир кончуг, чүге дээрге караңгы дүне кижиниң караа чүнү-даа көрбес болур» деп кырганнарның мындыг чугаазын утпайн чор, оглум. Кара сагыштыг кижи бир кончуг, чүге дээрге ол чүгле бодунуң амы-тынын камгалаарын бодаар. Караңгы дүннүң халавы-даа, кара сагыштыг кижиниң чедирер халавы-даа бир дөмей.
– Кижиниң сүнезини каяа чоруур чүвел? – деп, Холурааш айтырган.
– Кижиниң сүнезини биле хей-аъды чаңгыс болур. Сүнезин кижээ көзүлбес. Сүнезинниң турар черлери бар болур. Улуг кижиниң сүнезини дүне удуй бээрге, хаваандан чуулгаш, караанга кээп дүжер. Ол сүнезин дагдан болгаш хемден чуглур. Ол сүнезинни Үстүү Кудайдан башкарып турар. Сүнезин баксыраарга, кижиниң сузу бастына бээр. Ынчан Үстүү Кудай: «Сүнезин, сени дыка ажаап чораан ийик мен, ам чүге баксырай бердиң?» – дээш, кончуг кызар. Дүне эр кижиниң сүнезини бөргүнүң иштинге, кадай кижиниң сүнезини аржыылының иштинге дүннеп хонар.
– Бичии уруг куъду деп чүл, ачай, ону канчаар камгалаарыл?
– Бичии уруг куъду кавайының иштинге чоруур. Ынчангаш ааткыышты доңгайты аспас, чаш уругну дүне ыглатпас, куъду чайлы бээр. Кавайының баан дүйүп, чолдайты баглап каар. Уругнуң куъдунуң үгээ дээрге дүвүн өрү аскан, аксын кудулдур халаңнаткан хапчыгаш болур. Уругнуң куъдун аңгы-аңгы адагылаар. Уруг куъду, уруг шивээзи, уруг куъду ээрен дигилээр. Уруг куъдун хам кижиниң чугаалааны-биле кылыр. Бурун тывалар уруг куъдунуң шивээзин салбактап шимээр, чараштап каастаар турган. Уруг шивээзи дээрге чаш уругнуң куъдунуң хай-халаптан камгаланыр, чаштынар, чаглактаныр ээрени болур.
Адашкыларның баарынга чаа хайындырган хөнекте сүттүг шайын, арбай далганын, ааржыны, саржагны Чинчи салып кааш, одун одай берген.
– Кижи канчап хамнай бээр чүвел? – Холур сонуургаан.
– Өгбелери хам уктуг аныяк кижи хенертен бажымайлап, шаг чокталып, караанга үш-үдүрүм чүве көстүп, кулаанга бир-ле үннер дыңнап эгелээн болза, ону хамназын дээш сүнезиннер кыйгырып эгелээни ол. Хам болбас мен дээр болза, хай-бачытка таваржыр, харын-даа амы-тынындан чарлып болур. Хамнап болур шинээ көстүп келген ол аныяк кижиге арга-дуржулгалыг, назы-хары дөгүй берген хам ёзулал кылып, өөреткен соонда, ол аныяк кижи күштүг апаар, сүнезиннер аңаа дузалажып эгелээр.
– Хам болуру чугула бе?
– Хам болуру буянныг болгаш кончуг чугула. Кижилерни эмнээри – хамның эң кол ажылы ол-дур. Кижи аараан болза, ооң сүнезини чайлай бергени ол. Сүнезин чайлай бергенде, ону чүгле хам кижи тудуп шыдаар. Хам кижи хамнап тургаш, сүнезинниң чоруй барган оруун дилеп, Алдыы Оранче бадар, Үстүү Оранче өскээр. Оон билип алгаш, сүнезинни тыва бээр. Сүнезин хамның тудуп алган ак пөзүнүң ортузун оя дүжүпкен боор. Ол пөстү дүүп турда, хам кижиниң холунче сүнезин кире бээр. Пөстүң уштарын хам дүүп кааптарга, ол сүнезин ооң соонда кайнаар-даа барбас, хамга туттурганы ол болур. Ынчан ол сүнезин биеэ кижиниң боду болу бээр. Сүнезинни эгидип эккээрге, аараан кижи сегий бээр. А бир эвес хам сүнезинни тудуп шыдавас болза, аарыг кижи кызыл-дустаар.
Хам база сүнезинниг болур. Хамның сүнезини карачал кижиден арай ылгалдыг. Хам хамнап турда, ооң сүнезини дээрже ужугуп үне бээр. Бир эвес орукка шаптараазынны, аза-букту хам тиилеп шыдавайн барза, ооң сүнезини дедир ээп келбес, улус хамның чүгле өлүг мөчүзүн көрүп каар. Оон ыңай хамнарның эң айыылдыг ажылы – мөчээн кижиниң сүнезинин үдеп аъткарары. Ынчаар үдевес болза мөчээн кижиниң сүнезини дириг кижилер аразында аъттар хойзуп, тояап, чоок төрелдерин адап, оларның дүжүнге кирип, оларны Алдыы Оранче кыйгырып туруп бээр. Ынчан чүгле хам кижи дузалаар. Ол хамнап тургаш, сүнезинни тыпкаш, Алдыы Оранче үдээр. Ол бүгүден аңгыда, хам кижи келир өйде чүү болурун баш удур билип, читкен кижилерни болгаш мал-маганны дилээринге улуг дузаны көргүзер ужурлуг» – деп, Коңгур чугаазын төндүрген.
Мөңгүн-Тайга чону Конгурну Өлүм чок Хам деп база адаарлар, чүге дизе ол хамнап тургаш, хамык улус көрүп турда, чээни оолга боону беш ок-биле октаткаш, «мени беш улай ат!» – деп, дужаар. Чээни беш улай ону адар. Корткан хамык улус караан ажыдып кээрге, кээп дүшкен хам дириг болур.
…Шаг шаандан тура-ла, буруңгу Тывага, чер-чурт аайы-биле төрел аймак бүрүзү таңды-тайгалыг чораан.
Коңгурнуң өгбелериниң төрел аймаа долгандыр-ла даглар, бүүрелчиннер-биле бүзээлеттинген бо оранга хөй-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-көжээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…
– Бо хамык хая-дашта, кижи-көжээлерде хөй бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?
– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-көжээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап түңневээн. Күзээр болзуңза, өзүп келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер мөңгези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.
– Канчап улус мөңгези-биле чоруй баар чүвел?! Кай, бис база өлүп каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Коңгурже бир-ле идегел-биле көрген.
Ачазы боданмышаан, бажын согаңнаткаш, чуртталга мөңге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…
– Дываажаң биле Эрлик ораны деп чүл, ачай?
– Кандыг-даа кижи өлүрүнүң мурнунда чүү дээш чурттап чораанының шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – өлүрүнүң мурнунда чуртталгазының байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен өлүрүңнүң мурнунда бодуңга: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на күзээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзуңза, ол дываажаң-дыр.
2. КАРА ӨЛҮМ
Чинчи удуп чыдырда, Коңгур кадайының аарый бергенинге сагыш човап, ханы бодалдарже дүлнү берген олурда, оглу Холурааш салдыкпайн айтырган:
– Авам үргүлчү-ле чыдар апарган. Чүзү канчап барганы ол, ачай?
– Аваң аарый берген, Холур. Аңаа ам чымчак сөс, сагыш човаашкын херек. Ол биске даянып, оожургаар ужурлуг, – дээш, Коңгур оглунуң бажындан чыттап каарга, ону Холур деп чассытканынга өөрээш, кырган-авазының өөнче чүгүрүп ыңай болган.
…Мөңгүн-Тайгаа чурттаары берге-ле: ооң кадыг-дошкун бойдузу мөңгүн-тайгажылардан каң кадык боорун, ажыл-ишке могап-турбас дадыгыышкынны негээр. Аарыг кижи маңаа кымга-даа херек чогундан чааскаанзыргай апаар. «Хөөкүй Чинчини! Аалда хамык кижилер Бады-Доржу байның оюн-тоглаа, хөглээшкинин шоодуп, каттыржып турда, аарыгның какпазында хактырып алган чыдар!?» – деп хам ханы боданган.
Ынчаар боданып чорааш, Коңгур өгден ырак эвесте өлүг өргени көрүп кааш, секти идии-биле теп чортупкан. Чүге-ле ийик, ол өрге сеги ооң сагыжындан үнмейн чораан.
– Өлүг өрге кайыын келгенил, ол чүнү оштап турары ол? – деп, кожазы Серенден хам айтырган.
– Ыттар дегбээн болганда, кым-бир кижи өжегээр октапкан боор. Таанда канчап ынчаар баштактаныр деп, – Серен харыылаан.
Кежээликтей Коңгур өгже чоокшулап орда, бир-ле чүве ооң кичээнгейин хаара тудупкан. Ындыг кончуг ырак эвесте үңгүрден үнүп келген улуг өрге чиктии кончуг оожум соястап чораан. Кежи көңгүс көрүш чок, көк мөөн апарган өрге Коңгурже углуг арга чадаарда кел чыткаш, турупкаш, чаңгыс черге дээскингеш, дыка шагжок черже кээп дүшкен. Ооң аксындан хан аттыга берген.
Коңгурнуң кадайы Чинчи шагда аараан, ыжа берген дискектериниң аарышкылыынга арай боорда кылаштаар апарган. Мөңгүн-тайгажыларның, алтайларның база моолдарның хөлчок үнелээри, чүс-даяк аарыгларынга дыка дузалаар Ала-Тайга аржаанынче чоруурунга ол белеткенип турган.
* * *
Чинчи одунмаанда, даң бажында Коңгур оглун оттурупкан.
– Мындыг эрте мени чүге оттуруптуң, ачай? Хиндиктиг-Хөлге балыктап турганывыс дыка таптыг дүжеп чыттым.
Чоокта чаа Холурааш өөрү-биле Хиндиктиг-Хөлге балыктап чораан. Меңгилери чайынналган, бедик даглар-биле хүрээленген ол кылаң арыг шилдегер, улуг хөлдүң ортузунда ногаан өңнүг эртине даш дег ортулукту көөрге чаражын! Ынчангаш-ла Хиндиктиг-Хөл дээни барымдаалыг. Ында балыктың хөйүн! Оолдар кадыргыларны эрикче сыындырыпкаш, холдап-даа, дузактап-даа, улуг кадыргыларны айыыр-биле шашкаш, шелип турганнар. Кижи бүрүзү олчалыг, ырлыг-шоорлуг чанып келгеннер.
Даштарга моңнап, саарылган хемниң дааш-шимээни өгде дыңналып турган. Ол шимээн өттүр холдары-биле имневишаан, Коңгур сымыранган:
– Тура халы, оглум! Мен сеңээ оргаадайны канчаар чалаарын айтып бээр мен. Бөгүн ону чалап аар үези келген деп бил.
Ачазының өйлеп-өйлеп «үези келген» дей бээрин билир болгаш, кеттинмишаан, Холурааш айтырган:
– Чүге ыяавыла бөгүн оргаадайны чалаар хүн чүвел, ачай?
– Чүү-даа чүве үелиг боор, ону билзе чогуур. – дээш, Коңгур тонунуң курунуң мурнунга шалыңдан камгаланыр, үстелип калган таалыңчыгашты, артынга – сериин хүнде шыкка алыспазы биле черге дөжей орар тарбаган кежин, белинде курга оттук-бижээн азынган, холунда дазыл казар даянгыыш тудупкан, чоруурунга шуут белен турган.
– Дүүн чалап шыдавас турган бис бе?
– Арай боорда, көңгүс эвээшти чалап аар турган бис.
– Улуг күштү үндүрүп тургаш, дөмей-ле олчалыг боор бис бе?
– Үргүлчү эвес, – дээш, Коңгур бөргүн кедипкен.
– Чүге? – кеттинмишаан, Холурааш айтырган.
– Чүге дээрге, кижи долгандыр турар бойдустуң элдээртиглерин эскербес болгаш олчага душпас. Ынчаар-ла чөпшээрежилге чокка бойдуска үрегдел эгелээр, а кижилер оон аарып, эрте-ле кырыырының чылдагааны ол-дур.
Чинчи-биле байырлашкаш, адашкылар өгден үнүпкеннер. Өргелер оларны-даа тоор хире эвес, хөй санныг үңгүрлеринче үне-кире халышкан, а кымыскаяктар хүн херелдеринде дөгеленмишаан, чымыштыг иженип тургулааннар.
Адашкылар элээн кылашташкаш, аргар-кошкарларның, чуңма-телерниң таптай базып кааны, оът-үнүш чок черлеп чоруп кааннар. Улуг эвес бүүрелчинге чоокшулап келгеш, даштар аразында шоолуг эскертинмес кокпалааш, чер адаанда шулураан дамырак барын эскергеннер. Ыйгыл дүжүлгекке олар кээрге, дамырак оон агып баткаш, ынаар хаялардан ажыр шурап чыткан. Оортан хөй-ле өндүр чаагай пөштерлиг, дыттарлыг улуг арт харап турган. Артче үнүп-үнүп, оон бадып оргаш, кушкаштарның мыжырашкан үннерин чаптап, дыңнааннар-даа. «Ыраажы куштарның чоогазын» олар эртип кээрге, ам мырыңай өске оът үнүштүг база бир тускайлаң чоога көстүп келген.
– Оргаадайже баар оруувусту эки сактып ап чор! – дээш, Коңгур чамдыкта дыт чөвүрээзинде шыйган демдекче, азы тенниг хараганда сыйыкче айтып, оглун угаадып чораан.
Ынчаарга, ачазы чүнү кылырын баш буруңгаар билир-даа ышкаш, Холураашка сагындырган.
– Бир эвес часкы үер демдектиг дытты ужур шааптар ийикпе тенниг хараганнарже орукту дуй даштар көшкелени берген болза, оргаадайны канчап тып аар бис, ачай?
– Оргаадай дилээр кижиниң арын-нүүрү арыг база таптай баспаан оруунче хая көрбес болза, кандыг-даа моондак аңаа шаптараазын болбас.
…Хем уну, шынаа эгелээн. Аңаа олар доктаап, чемненип оргаш, дамырактың шулураажын, тырлаашпайларның база шергилерниң тырылаажын дыңнап, дыш ап органнар.
– Аарыгларның шуптузун эмнептер арга бар бе, ачай? – Холурааш сонуургаан.
– Мен бодумнуң аарып эрткен аарыгларымны эмнептер мен. Чогум аарыглар ындыг кончуг хөй эвес, а чүгле ооң аңгы-аңгы хевирлери хөй.
– Үргүлчү артыш ап чоруурга, ооң ажыы чүл?
– Аарыглар эмнээринден аңгыда, артыш кандыг-бир айыылдарны болдурбас. Ол ышкаш адааргал болгаш каргыштың уржуктарын узуткаары-биле артыш ажыктыг.
Дамыракты кежилдир чыткан дыттың унун кырлап, ол чарыкче кеже бергеннер.
Хөй оът-үнүш аразынга Коңгур дискектенип олурупкаш, адыштарын катташтыр туткаш, алгыш-йөрээлин эгелээн:
О, Дээр адам!
О, Чер ием!
Өршээ Хайыракан!
Өөрүп четтирдим!
Силерниң ачыңарда оргаадай чечектелген.
Силерниң ачыңарда бис база дириг бис,
Чуртталгавыс чулуу аттыгып тур!
Бистиң кадыывыс, аас-кежиивис дээш,
Буяныңар дээш өөрүп четтирдим!
Хүнүм сеңээ камгалакчывыска
Күдүк базып мөгейдим. Чолукшудум.
Хуулгаазын кара суг бажында келгенин миннип, Холурааш ачазының чанынга дискектенип олурупкан. Ам-на ачазы хамык оът-сиген аразындан кижи-сиген – оргаадайны тып алгаш, холдарын камныг чада тудупкан. Ол үнүштү оглу көрүп кааш, кижиге дөмейин кайгап ханмаан – кижиниң мага-бодун сагындырар бичежек, чиңге ундан холдар, буттар, моюнда баш адырланган, а дазылдың чиирбейин ол узун салааларга дөмейлээн. Кандыг кончуг элдеп, кайгамчык оргаадай боор!
– Өршээ хайыракан, айыыл-халапка таварышпайн, канчап өзүп келгениң ол! – деп, Холурааш аажок өөрүп сымыранган.
– Оът-үнүштү чыып, кургадып тургаш, олар хинчектенмезин дээш үнелиг камгалал сөстер айыткаар апаар.
– Аңаа мени өөредип каайт, ачай.
– Херек кырында үр өөренмээн кижи ону сактып албас. Амдыызында чүгле чүге хереглээниңни чугаалааш, үнүштүң шуптузун адырбайн шын сеткилиңден чүгле дилеп-колдап ал. Аазаан аксың ээлевес болзуңза, оът-үнүштер, дамырактар, даглар – олар шупту сени буруудады бээрлер.
* **
Адашкыларның эккелген оргаадайын көрүп кааш, Чинчи дыка амыраан.
– Оглум ачазы, мен черле шору аппардым, – дээш, боду безин билбейн, хүлүмзүрүй каапкан.
Өгнүң хараачазындан бакылаан айның имиртиң чырыында эргим кижизиниң арнынче Коңгур көрүпкеш, Чинчизиниң аныяанда дег чаражын магадаан. Чаш уругнуу дег кем чок ооң хүлүмзүрүү хинчектиг аарыгның сомазын безин чок кылыр дээнзиг болган?! Бышкан чодураа дег кара карактарлыг, чойган дег ээлгир дурт-сынныг, чүнү-даа кылып билир, чымчак, хоюг холдарлыг Чинчи-даа кайгамчык-ла чараш кижи. Кылагар, чоон, сырый кара, узун чаъштары ону улам хевир киирер. Кандыг-даа кижи ону көргеш, чарашсынар. А ол бодунуң чаражын эскербес, ыядыычал, биче сеткилдиг, ээлдек-эвилеңи хевээр арткан.
– Удуп дыштанырын кызыт. Эртен угбаң Хорлуу чедип кээрге, Холурааш үжелээн Ала-Тайга аржаанынче чоруур болгай силер, – деп, Конгур сүмелээн.
Ол кадайының шала дериде берген хаваан суйбап каан. Чинчи ашаа үнгүжеге хүлүмзүрүвүшаан, чазык көрүп чыткан.
Даң бажында Чинчи арга чадаарда тургаш, орукче чоруурунга белеткени берген. Аржаанга херек бүгү чүүл эңмелеттинген, аъттарда чүдүртүнген. Аржаанчыларны үдээри-биле Коңгурнуң авазы Севил өөнден үнүп келген. Аалдың малын араатаннардан, манаваан аалчылардан камгалаар, кадарар, мойнунда ак дүктерлиг, улуг кара Мойнак дээр Холурааштың ынак ыды чүъктүг аъттар чанында дүвүреп, кудуруун ыңай-бээр чайып каап, халып турган. Буруңгу тывалар ытты азырал малдың санынга киир санап чорааннар. Кижи азыраан малдар дээрге хой, өшкү, инек, сарлык, чылгы мал, теве, иви, элчиген болгаш ыт болур. Тос чүзүн малдың бирээзи Мойнак кудуруун чайып, маңнап-ла турган.
– Чүге өргелер өлүп эгелээн чоор? – деп, Чинчи ашаандан айтырган.
– Ону бодум безин билбейн тур мен. Элдептии кончуг харын. Че, шупту чүве анаа боор, ажырбас.
Боостаазында борбак чүве чыдыпкан дег харлыгып, Конгур, эгени аарак, ам-на кадайынга чугаалаан:
– Чинчи, мени өршээп көр! Сенче эвээш сагыш салып, кичээнгей чок болганым дээш мени өршээп көр, сарыым.
Чинчи ашаан ыыттавазын дилээн дег бажын чайып турда, Коңгур уламчылаан:
– Кажан сен аржаандан кээриңге шупту чүве анаа болур. Мен база. Хамык чүвени чаа ёзу-биле таптыг эгелээр бис.
– Ийе, – Чинчиниң чодураа дег кара карактары кылаңнашканнар. – Таптыг эгелээр бис харын.
Чинчи хая көрүнгеш, ыдык, бедик, ынак даа Биче-Мөңгүн-Тайгазын кайгай берген. Кажан кадайы Коңгурже эглип кээрге, карак чаштарындан ооң арны өл болган.
– Ынчанма даан, Чинчи, – деп, ол кадайын эргелии кончуг чазамыктаан.
Карактары чаштыг Чинчи хүлүмзүрүүрүн оралдашса-даа, чүү-даа үнмээн. Ооң эриннери бырлаңайнып, ишкирниккен дег, улуг-улуг тынган.
– Оожурга даан, Чинчи, шупту чүве эки боор, ажырбас, – дээш, кадайын куспактааш, аъттангы таладан ону эзерже олуртупкаш, чагаан:
– Оваарымчалыг чор, бодуңну камна! Улуу-биле сенден дилеп тур мен.
* * *
Ол-ла хүн Харам-бай ооң өөнүң чаны-биле эртип чыткан Коңгурну доктааткаш, ооң өдээнче бир-ле кара сагыштыг кижилер үш өлүг өргелер октапканын дыңнаткан. Ону дыңнааш, хам хөлзей берген. Чүвениң ужурун тывары-биле Ак-Хемде Хам-Даанда чурттап турар ие төрели ядыы араттарже баар деп шиитпирлеп алган. Белеткенипкеш, ынаар аъттыг челзипкен. Хам-Даанче чоокшулап оргаш, аалдарның бөлген өдээнде он шаа өргелер сектерин ол эскерген.
Ядыы араттарны Коңгур халас эмнээр ийикпе азы чүнү бергенин алыр турган. Чаңгыс ол-ла үеде ядыы биле бай харыугда чалай берзе, ол баштай ядыы аратче, оон байже баар чаңчылдыг.
Баштай-ла кирген өөнде Мыйманның адазы кырган аараан чыткан. Кажан хам өгже кирип кээрге, ол шагжок ковайып келген. Ооң арып-доруп хинчектенгенин соглу берген арны, сырый кара кирбиктерлиг, элдептиг кылаңнашкан, оңгак карактары херечилеп турган.
– Амыр-ла амыр! – Конгур өгде улус-биле мендилешкен.
– Амыр! Амыр! Амыр менди! – өгде улус хам-биле удур мендилешкен.
Конгур далаш чокка даңзага таакпызын тиккеш, таваар таакпылаан. Оон артыш өрттеткеш, ооң ыжы-биле дүңгүрүн болгаш идик-хевин артыжааш, дүңгүрүн отка дөгей берген. Шык хөм тунук үннүг боорга, хамнаар мурнунда черле ындыг кижи. Чылыккан дүңгүр оон эткир апаар.
Үс биле чаап эттээн чуңма кежи хөмнү ыяш тырыкыда хере шаап каан дүңгүр ыяш тудалыг. Ол хөмнүң ишти, даштында кызыл будук-биле көшкүн амыдыралды чуруп каан. Халайты аскан демир коңгулуурларлыг доора ыяш – киришти, өгбе хамның дүрзүзүн сомалаан дүңгүрнүң тудазы – ча-согунну оштаан. Ынчап кээрде, дүңгүр хамның мунар аъды база аза-букче адар ча-согуну-дур.
Коңгур хамнаарда, чылдың үелериниң аайы-биле кышкы, чайгы (күскү-часкы) тон, бөргүн кедер. Бо удаада ооң кеткен хеви – мурну ажык, оң талазынче өөктенир, чолдак турум моюндуруктуг, алгыг-делгем, хостуг кылдыр чымчадыр эттээн те кежинден даараан тон. Авазы тоннуң чеңнерин, эдээн чүзүн-баазын өңнүг пөстер-биле минчип, янзы-бүрү кожаалар-биле каастап каан. Мурнуу эдекте, ооргада чылан дүрзүлүг долгактарны чыпшыр даараан, оорганың дал ортузун куду тос хүн демдектерлиг кызыл кожааны сиир-биле ыскыттап даараан. Тоннуң ийи талазында чес коңгулуурлар халаңнашкан. Хаваан долгандыр шарыгдан бүткен бөргүнүң үстүнде кара дастың чүглерин быжыглаан, адаанда быжыглаан чаламалар арынның ийи талазынче халаңайнып турган. Хамнаар хевин кедипкен Коңгур дүңгүрүн орбазы-биле аяар дүккүлетпишаан, алгыш биле эгелээн.
– Оой! Алас! Алас! – артыштың ыжы-биле өг иштин арыглавышаан, алганган.
Мөңгүн-Тайгамның оът-үнүш, ыяштары,
Мөңге-Деңгер-Хайыраканым, сени йөрээп тур мен.
Мээң көк Дээрим көрүп тур, үр-ле көрүп тур оң.
Оой! Оларже ам ак Дээрим көрүп тур оң!
Аяар алганмышаан, Коңгур бодунуң сүнезиннерин дузалажырынче кыйгырган.
Бүгү диптерни эргээш, ээп кээр мен.
А, сен эзир, күштүг чалгыннарың херипкеш, ужуп кел!
Кык-кык! Кык-кык! Кык-кык!
Хам эзирниң үнүн өттүнүп, ону бодунче кый дээр.
Бүгү диптерни эргиир сагыштыг мен.
Кайда сен, көк -бора аъдым?
Ий-хоо! Ий-хоо! Ий-хоо!
Хам аъттың киштээрин өттүнүп, ону бодунче кый дээр.
Октаргайны эргиир сагыштыг мен.
Кайда сен, Кара Кускунум?
Кар-кар! Кар-кар! Кар-кар!
Хам кускун өттүнүп, ону бодунче кый дээр.
Дээр- деңгерлерни эргиир сагыштыг мен
Кайда сен, хуулгаазын кужум, бээр кел!
Сыг-сыг! Сыг-сыг! Сыг-сыг!
Кушту сыыладыр өттүнгеш, хам кый дээр.
Ээрен дөзүм ээлери!
Эргимнерим бээрлеңер.
Сүме болзун, сөстен сөгле.
Сүзүк болзун, сүттен чажайн, —
Коңгур хүн аайы-биле дөрт чүкче сүттү чажар.
Конгур аң-меңниң, куштарның үннеринден, дириг амытаннарның чаңындан болгаш дылындан агаар бойдус кандыг боорун, аарыг кижиниң эттине бээрин азы кызыл-дустаарын эндевес.
Караңгыда чоруктуум, оой-оой.
Хан шуру карактыым, оой-оой.
Арыг бажы олуттуум, оой-оой.
Ак-ла тоолай чемиштиим, оой-оой.
Агбай кызыл Үгүжүгүм, бээр кел!.
Хам ам база дузалакчы-сүнезиннерин кый дээр:
Хыйыжаңнаан кылаштыым аар, сүнезиним,
Шоюжаңнаан чоруктуум аар, мажаалайым.
Чоорту менче, бүдүү дыңнаар кулактыым.
Адыым мунуп арзайганым,
Кускун болуп ужукканым,
Көк бөрү бооп хуулганым
Хуулгаазын куш салдары-дыр.
Хам суг пактап алгаш, база-ла дузалакчы-сүнезиннерин кый дээр:
Багай кижиниң, аараан кижиниң
Баарынга баглашпаңар, сүнезиннер.
Сөөктеринге ораашпаңар,
Шөйүндүзүнге шөйүлбеңер.
Хөөкүй-ле аараан кижини
Хөнетпеңер, сүнезиннер.
Эрним-биле дегбээн-даа мен.
Эдээм-биле аштаваан мен.
Чалым-хая чаңгызы дег
Чуңма кежи дүңгүрлүг мен.
Аажок быжыг, дүңгүр соктаар
Артыш дөстүг орбалыг мен.
Хаккан дүңгүр шимээн-даажы
Хаттан дүрген ужугуп тур.
Сүзүктүгнүң бирээзи мен.
Сүлдээ тейлеп, онал кылдым.
Сүнезиннер кайда силер?
Чүге черле саададыңар?
Хам дузалакчы-сүнезиннерин каш-даа катап кыйгырарга, оларның сураа-даа чок. Суг-биле аксын шыгыдып алгаш, оларын дагын кыйгырган. Сураг. Дузалакчы-сүнезиннер чокта аарыг кижиниң чүден аарааны билдинмес болганда, хам канчаар эмнээрин билбес. Бөгүн, бир-ле дугаар Коңгур хамга дузалакчылары келбээн. Боданып ора, таакпылавышаан, аараан кыргандан чүзү аарып турарын ол айтырган.
– Бүткүр бодум изип-хып тур. Мойнум шуут ээлдинмес-тир. Тас быгын адаа база колдуктар дыка аарышкылыг апарды. Суксаарым шуут кедергей, – човууртавышаан, кургаг эриннерин чылгап, хирилээш тыныжы чиигезин дээш сыртыктарга чөлендир олуруп алгаш, кырган уламчылаан. – Өргелер үңгүрлеринден үне халышкаш, өлүп-ле турлар. Ол дээрге, бир-ле аш-чутту ийикпе кандыг-бир хамчык-халапты оштааны ол-дур! Азы чок болза, Бээжинден кара өлүмнү бисче манчы кыдаттар сөөртүп эккелбээн бе? – Бээжинден (Кыдатта Пекин хоорай) кара өлүм – онза халдавырлыг аарыг (чума) халдап келгенин кырган даап бодааны ол…
* * *
Дараазында хүн хамны өске аалда аараан кижиже чалаан. Өгнүң эргинин артап оргаш, бир холу-биле боскун, өске холу-биле иштин тудуп алган, кочалче доңгайып кускан кижини Коңгур көрүп каан. Сарыг өт кускан, суксаанындан эриннери када берген, сыгырып тыныштаан кырганның чүгле хөрээ өгдеңнээр. Салгадаан ашактың арны өт сарыг, мойну ыжык, быктында карара берген ийи былчактар барын хам эскерген.
– Ишти-хырнымны шуут оя чип тур. Ох, чүү кончуг сойлук боор бо, оя чип-ле тур! – тиглени берген, кургаг эриннерин чылгавышаан, карактарын чивеңнедип, ол ыглап чыткан.
Кырганның кадайы ыыт чок орган хамдан дүвүреп айтырган:
– Бо кижиниң чүзү канчап барганы ол чоор?
– Амдыызында тодаргай чүве чугаалап шыдавас мен. Ону чемгербеңер. Суг чүведен харын хөйнү ишсин…
Дедир чанып ора, Коңгур төрели Серен сугга кире дүшкеш, айтырган:
– Кандыг-ла бир халдавыр өргелер дамчыштыр кижилерже халдап эгелээн. «Кара-өлүм, бужар-думаа» деп халдавырлыг аарыглардан аймак-аймак чоннар кырлы бээрге, оларның өглерин өрттедиптер турганын кырган-авамдан дыңнаан мен. Ам ол аарыглар бисте чедип келбээн бе?
Огулуг харыы албайн, хам чаныпкан. Төрээн аалынга кээрге, Коңгурну бичежек мага-боттуг, көк баштыг, оңа берген шыва-тоннуг Севил уткуп алган. Кара-саргыл тар карактарлыг авазы оглунче ээлдек көрген. Өргелер дугайында медээни ол ындыг-ла тоомча чок хүлээп алгаш, оглунга харыылаан:
– Ындыг чүүлдер тургулаар, оглум. Кандыг-даа өргелер бистиң амыдыралывыс боой тудуп шыдавас.
Авазы ынча дээрге, Коңгур оожургап, сарлык сүдү-биле сүттеп каан, амданныг шайынга бышкан эътти доорап, чооглап алгаш, бодунуң өөнче таваар базыпкан.
* * *
Чинчи, Холурааш, Хорлуу аржааннааш, чаныпканнар. Авашкылар Хорлуу-биле байырлашкаш, көстүп келген өглеринче челзипкеннер. Төрээн аалынга кээрге экизин!
Чинчи бичии дыштанып алгаш, долгандыр чүү болуп турарын таваар сонуургап орган. Коңгурнуң авазы хумуңнарын долдур хемден суглап алгаш, ооргазы бүшкүе берген, өөнче оожум кылаштап бар чораан. Аныяк шаан сактып келген боор оң, кунчуу Севил хумуңнарын черге салыпкаш, дыш ап тура, ойтулааштың хөглүг ырын кожаңнай каапкан. Кожаларының уруу балазын көдүрүп, бадырган санында-ла узун, чоон чаъштарын аткаар суйбап каап, тараа соктап турган. Элээн хөй херээженнер кожа өгде дүк хап турганнар. Оларның демниг, чаңгыс аай ол ажылын көргеш, Чинчиниң холдары база дүк хагыксаан.
Адар аңчының өөнче хараача өттүр хүннүң херелдери саарлырга, чаптанчыг чаш төл хүн чырыынга караан имирертип, хүлүмзүрүп чыткан. Дүнелерде таптыг удувас авазы оглунче база хүлүмзүрээн, иешкилерже хомудаан Адар шала каржы көрүп олурган. Чүл дизе, чаш Хайындырым ооң оглу эвес, ол аңнап чорда кадайы ону кыдаттан борастап алган. Оглун куспактап алгаш, кадайы ашаанче чоокшулап келгеш, чугаалаан:
– Көрүп көр даан, хүннүң аязын, ам-даа хомудавышаан сен бе? Бо мээң оглум, а сен катап-ла мээң-биле чурттап тур ышкажыл сен. Багай чүвени уттупкаш, ийилээн эмеглежип, Хайындырымны өстүргей бис.
Дөрбегер эриннерлиг, төгерик арынныг, калбак думчуктуг кадайының эргим арнынче, чаш төлче Адар деңней көргүлээш, дөмей боорга, сергеп, хөглүг апарган. Ашак-кадай кайызы-даа хүлүмзүрүп, эптежип алганнар.
***
Коңгур орук дургаар кадайын-на бодап чораан. Бөгүн ол могагыже ажылдаан. Аржааннаан иешкилер чедип кээри ооң могап-шылаанын сергедип чораан. Өг-бүле четчелешкенде, Коңгур ам-на чаазы-биле эгелээрге, шупту чүве эки болур, өг-бүлелиг кижи аас-кежиктиг болгай. Хам дал дүъште аалынга келген.
«Дүрген Чинчиже!» – диген ышкаш, аалдың ыды Мойнак ээрбишаан, ээзин өгже ыдалай сывыртап чоруп орган.
Коңгур өгнүң хаалгазын ажыдар деп чорда, аңаа уткуй дүвүрээн авазы үнүп келген.
– Чинчи дыка аарып тур. Ол бертен туруп кээрге, амырай бердим. Ынчалза-даа кылаштаар харыы чок болганындан катап чыдыпты!
– Ол чүү дээриң ол? Таанда анаа ыйнаан, авай? – Коңгур удур айтырган.
Кадайы орунда дурт-сынын херилдир кезе тепкен, сыртыкче бажы хандыр оңгая берген, эъди-кежи чалынныг изиг, аажок суксаан чыткан. Чежемейниң-даа шаг чок, муңгаргай болза, ооң кара карактары дүвүрел чок, кургаг болган.
– Аргалыг-ла болза, кум кыннывыт, эргимим. – дээш Коңгур хүлүмзүрээн.
Бодунга чигзинген-даа ышкаш, Чинчи кезек ыыт чок чыткан. Ол аарыг-биле эвес, а бодунуң бодалдары-биле демисежип чыткан.
– Менден чүнү-даа чажырбайн, шынын чугаалап көрем, – хинчектенгенин чажырар дээш, Чинчи дөмей чадаарда хүлүмзүрээн. – Өлүрүн күзевейн тур мен, ам-даа туржур мен, а бир эвес херек кеди чок хирелиг болза…
– Эттине бээр сен, Чинчим. Шыдаш, сарыым, а мен дузалаар мен.
Мөңгүн-Тайганың шыпшык бажын туман дуглаза-даа, кончуг соок хүндүс элээн чылыш диген. Көк хүндүс хенертен дээр бүргеп, карарып келген соонда, долулуг суггур чаъс куда берген. Кежээликтей Мөңгүн-Тайганың кырында туман арлып, чаъс намдай берген.
– Кар! Кар! Кар! – деп, өг кырында кускун эткен. Хамның хаваа дүглү берген.
Коңгур, ооң авазы, оглу үжелээн Чинчиниң чанында органнар. Холурааш бо удаада авазынче көрүпкеш, элдепсинген: үргүлчү арыг-силиг чоруур авазы чудай берген, дерден өткен идик-хеви чамдык черлерде орлу бергилээн, өрүп алган чоруур чаъштары чазылгаш, эктинде, арнында, ширтекте дөжели берген. Кайгамчык чараш арны хинчектенгенинден дыраттынмаан кара чаъштар аразында хензиг ышкаш көзүлген. «Кырган-аваң өөнче бар!» – деп, Конгур оглунче имнепкен.
Кара өлүм-биле демиселдиң бо дүнезинде Чинчи черле дүжүп бербейн чыткан. Ол бүгүнү Коңгур кадайының бирде шийип алган ийикпе азы хере көрүпкен карактарындан билип орган. Чамдыкта оларның көрүжү уткужа база бээр. Чинчи төрээн кижилеринге хүлүмзүрүүрүн кызып чыткан.
– Суксаан боор сен, бичииден иживит, – Конгур кадайының бажын көдүрген.
Ыяш аяктан чылбай сугну пактапкаш, Чинчи сыртыкче шагжок чыдыпкан.
– Чинчим, туруш, черле дүжүп бербе! Сээң-биле мен.
Хамның үнүнден-не муңгагдааны илдең. Ол туруп келгеш, катап олуруп алган. Кадайынга суксунну ижиртип кааш, ооң чаъжын эпчогу кончуг дырап эгелээн. Ширтек кырындан бээр дөжели берген кадайының бажының дүгүнүң хөйүн ол кайгаан. Чаъшты черден өрү көдүргеш, бир холунга бөле тудуп алгаш, тарамык дыргак-биле чоон чаъшты дырап эгелээн. Ону көргеш, кадайының кара карактары чырып, сымыранып чыткан:
– Аныяамда бо челим-биле мактанып чордум ийин, а ам…
Конгур кадайынга ынаан, ылаңгыя ооң бо сырый, узун чаъштарын магадаарын улам мининген! Оон шыдашпайн, чаъшты чыттап каан.
– Эттине бээр сен, сарыым! Шыдаш, эргимим!
Кожаларның ыды биле Мойнак үш дүн ортузунда туткуланып ээре берген. Коңгур өгден үнүп кээрге, эмин эрттир караңгы дүн, чүү-даа көзүлбес. Мойнак бирде чыда дүжүп, бирде ийи бут кырынга тура халып ээрбишаан.
Кижиниң амыдыралында кандыг онза чүвелер болурун, ылаңгыя өлүм-чидим болурун хамыкты мурнай ыт билип каар деп тывалар чугаалажыр.
Кунчуу кениниң орнунче чоокшулап келген. Чинчиниң кадыр хаваанда дериткенинден кара чаъжы дыдырара бергенин көргеш, ол улуг тынарга, кени дораан караан ажыдып келген. Бичии када багайтыр хүлүмзүрээш, ооң карактары шимдине берген. Севил ээккеш, сыртыкты эде салгаш, кениниң дериткенинден өл чажын кырган холу-биле суйбап каан. Ол өйде ыракта чер иштинден кошкак үн дыңналган. Ол үн Чинчиниң ыыткыр үнүнге дөмейлешпезе-даа, ылап-ла кени чоок кижилеринге өөрүп четтиргенин илередип, шупту чүве анаа боорун даңгыраглап чыткан. Даңны атсы өлүм-биле демиселди соксатпас дээш, карактарын шийип алгаш, Чинчи дүннү өттүр чугаалаанмаан.
Дүшке чедир Чинчи халыыдап, шыырныгып, күштүг чөдүлден мага-боду сиригайнып, дүкпүзүнде хан көстүп келген. Ыжып турган чүстери ам кадып, бир-ле борбак эът-урулар дег апарган. Чөдүре бергеш-ле, ашаанче, кунчуунче халыыдап, көрүп чыткан. Карак хавыы хагдынмастап, карактарда чырык өжүп бар-ла чыткан. Коңгур ам сыртыкта өлүмнүң чулук чок чажыртыныын көрүп каан. Амыдырал хеминиң эриинде күш чок холдарлыг, чаза-чире үсперлеткен чүректиг хам Коңгур коргунчуг аарыгга удур демисежир чепсээ чок, чүнү-даа кылып шыдавас апарганындан дыка хинчектенген.
Чинчи хенертен өгнүң ханазынче эгли бергеш, ооң мага-бодунуң ханызында бир-ле кол хыл азы кириш үстү берген дег дунук човууртаан.
Дараазында дүн демиселдиң эвес, а шыпшыңның дүнү болган. Бүдүн делегейден озалааш, өлүг мага-бот чыдар өгде ыржым-на чүве. Чинчиниң мага-боду көжүвээнде, Севил ооң оң холун бажының адаанче салгаш, буттарын дискектеринче дыгдындыргаш, мага-бодун болгаш арнын чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуглап каан. Оон кызыл-дустаан кижини черже бадыргаш, мурнун көжегелеп каан.
Чинчи-биле кончуг эвээш чурттаанынга Коңгур хомудап орган. Оларның ынакшылы чүрек, мээ-медерелге чаштып чыткаш, кажан оглу төрүттүнүп кээрге, кыптыга-ла берген. Ам кадайы мөңгези-биле чорупса-даа, ол оглунда чырып арткан.
– Чинчиниң өлүмүнге мен буруулуг мен, авай, – деп, Коңгур авазынга миннинген. – Он үш харлыымда ачам, кырган-ачам-биле аңнап чорааш, чаш козагалыг деп билбейн, ава-тениң амы-тынын үскен мен. Ол дээш тайга-таңдым ээзи Чинчимден мени чарып, кезедип ялалааны ол.
Ынча дээш, Коңгур ыглапкан. Севил база ишкирнигип ыглай берген.
– Ыглавайн көр, авай! Сээң-биле Холурааш база мен үжелээн кезээде кады бис. Дириг чорзувусса-ла, Чинчи бистиң чүректеривисте.
Коңгурнуң төрелдери, кожалары кым чүнү шыдаар болдур: бир кижи хумуңга сүт, өскези соктап каан шай дээш, оларның кажыыдалын үлежип, кээп турган.
Көжүп калган дыгдынчак буттарын хөндүрбейн, Чинчиниң арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шыпкаш, ооң чыткан талазындан өгнүң ханазын өрү көдүргеш, аргажып үндүргеш, шыргада кидис кырынга чыттырыпкан. Ол шырганы чеди эр* кижи эгиннериниң кырынга салгаш, хөөрже углуг чоруптарга, Севил оларның соонче кенин сөөлгү оруунче үдеп, тос-карак-биле сүт чажып, йөрээген.
Холурааш шырыштар аразынче чаштына бергеш, оожум ыглап орган.
Тыва чаңчыл ёзугаар, чаш болгаш элээди уруглар мөчээн кижи чыдар өгже кирбес ужурлуг. Ол өгге эзирик кижи турбас, ыыт-шимээн үндүрүп болбас, Бир эвес хөөржүдүлге үезинде кым-бир кижи эзирик көстүп келген болза, ону аза төрели чүве деп, буруу шаап, үр-ле өршээвес турган.
Кызыл-дустаан* Чинчини аалдан ырак эвесте Дөргүнче чөкпек дөстүг хараганның чөөн талазында «хүн харап кээр» черже апар чыткан.
Холурааш эштери-биле Дөргүнге хой кадарар чаңчылдыг. Олар ында хөй-ле өлген кижи сөөктерин, куу сөөк баштарны көргеннер.
Мөчээн кижини шыргадан дүжүрүп, кидис кырынче бадыргаш, бажының адаанга даш сыртай салгаш, Чинчиниң арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шып кааннар. Мөчүнү ынчаар-ла көк дээр адаанга каапкаш, бөрттериниң халбаңнарын, тоннарының чеңнерин иштинче киир суккаш, хая-даа көрүнмейн, чеделээн аалче углапканнар.
Өглер чанынга чеди эр чоокшулап келгеш холдарын артыштыг суг-биле чуп алганнар. Холурааш ыглаарын соксаткаш, өөнге келген. Ында кырган-авазы ачазының мөңгүн-биле каастаан, кара хөөргезинден таакпы чыттааш, азырып орган. Оон ол бодунуң кызыл сөөскен сыптыг, узун даңзазында таакпызын келген улусче сунгулаан.
– Авам ам келбес бе, кырган-авай?
– Бурган оранынче ол чорупкан, – дээш, Севил ишкирнигип ыглай берген.
– Ол бурган ораны кайдал? Ынаар эр улус ак чүве апар чыткан чер ол бе?
– Ак чүве апар чыткан че? Кызыл-дустаан аваңны апар чытканын көрдүң де? Ол багай-дыр! Бистиң чаңчылывыс ёзугаар кижи хөөржүткенин чаш, элээди уруглар көрбес ужурлуг. Ынчаарга, ам Холурааш, тейлээр апарган-дыр сен.
Хаваан, кежегезин кырган-авазы бир онза, камныг суйбап эргеледирге, ооң холдары уйнуунга авазыныы дег чылыг, хоюг, эргим болган.
– Бурган оранынче чүгле кызыл-дустаан кижиниң сүнезини чоруур. Ооң мага-боду Таңдыга артып каар, а сүнезини тамыже дүлдүне бээр. Ону кижи бүрүзү эртер. Аваңның мага-бодун эр улус үдеп чорааны ол-дур ийин.
Бөгүн кырган-авазы муңгаргай болза-даа, уйнуун дыка чассыткан. Холурааштың бажын бодунче камныг ээй тырткаш, кырган-авазы ооң бажының дүктерин чыттап *каарга, ол төрээн хөрекке эргеленип, кезек ыыт чок чыткан. Оон кырган-авазының чугаалаан мөргүлүн катаптап, кады тейлеп олурган.
– Чок дээш чода кыртыжы чивес, бар дээш балдыр эъди октавас, – дээш, сөөлгү дой эгелээриниң бетинде кырган-авазы чода сөөгүнүң кыртыжын сывыра соккаш, отче киир каапкан.
Сөөлгү муңгаранчыг дой маажым эрткен.
* * *
Авазын хөөржүткениниң эртенинде Холурааш даң бажында оттуп келген. Ооң сагыш-сеткили дүймеп, чааскаанзыргай апарган. Кажыыдаашкынны илередип, таакпы-дүңзелиг, арага-дарылыг улус кээп-ле турган. Анай-хураган, бызааларын кажаадан үндүргеш, кадарып чорааш, оларын одарга каапкан. Бажынга та кандыг бодал кирип келген, ол Дөргүнде чөкпек хараганныг черже углуг көрүп чораан.
Хүн шагда өрүлеп келген. Бүүрелчин кырынче үне бергеш, Холурааш чоогадан дээрде дас куштар ужуп чоруурун көрүп каан. Ол куштарның бо чоок-кавы девискээрни өлүг сектерден арыглап турганын чаңгыс эвес удаа хайгаараар турган. Дойлаашкынче орукту баштай-ла кускуннар айтыр. Хөй кускун чыылган черже дас куш даш дег окталдырып-ла бадар. Ындыг бедикке ол ужуп чорда, черден ол көзүлбес. Хой кадарып чорааш, кускун-сааскан дойлап эгелээрге, оолдар дораан дээрже көөрүн ол сагынган. Черге үсперлендир дүшкү дег дас дээрден окталдырып баткаш, хонарының мурнунда күштүг чалгыннарын херипкеш, кускуннарны хоюспушаан, черге дээр-дегбес хона кааптар. Башкы дастың соондан өскелери ужуп келгеш, шимээн-дааштыг, чокшу аарак дойлап-ла кириптерлер. Ол чогуш-содаа соонда улуг чүглер артып каарга, оолдар ону ап аар. Оларны хамнар бөрттеринге кадап аар боорга, Холурааш өөнге элээн каш дас чүглерин шыгжап алган. Дастарның уялары кижи четпес дендии бедик хаяларда. Сек чок таварылгада дастар дириг анай-хураганны теп алгаш, чоруй баар боорга, араттар оларга хөңнү чок.
Бөгүн Холурааш кара дастарны көрүп каан. Ол Дөргүнде ак чүведе ораап каан бир-ле чүвени эскерген. Чоокшулап келгеш көөрге, ол ак чүве авазы болган. Ооң баарынга дискектенип олуруп алгаш, бажын доңгайтыпкан. Өлүг авазының узун, чоон чаъштары черде сүстүнүп чыткан. Кайыын ийик казыргы келгеш, өлүг кижиниң арнын шып каан шывыгны ажыда хадыптарга, аажок ыжык, таныттынар арга чок арын көстү берген. Эргим, төрээн, чараш авазының арны канчап барганы ол? Ооң чаражын, эргимин, авазының ынакшылын кым, кайнаар апарганы ол? Чүү деп кончуг чоор? Бо бүгү шын чоор бе?
Кара дастар, кускуннар болгаш дээлдигеннер оолдуң кыры-биле алгы-кышкылыг дээскиндир ужуп-ла турганнар. Кортканындан оолдуң бажы адыя берген. Ол тура халааш, бар шаа-биле даг өрү маңнапкан. Чүгле дагның шыпшык бажынга миннип кээрге, аажок дериде берген, шыырныкканындан чүгле диштери шакылаар болган. Долгандыр бүгү чүве бүлүңгүй сугда хирлиг-сарыг апарган салдап турган.
Дагны куду бадып ора, өөледир ыглап, авазын өлүг орандан ээп кээрин дилээн чүве дег, холдарын чайып, чугааланып, ыглап-ла чораан.
Хүн чырыткыландыр хүннеп, Мөңгүн-Тайганың шыпшыында меңгилер чайынналып, ак-көк дээрде аңгырлар ужуп чораан, а Холурааш ыглавышаан. Авазын чидирген оолду кым-даа чазамыктап келбээн! Кулунчактыг, кара чаңгыс кара-доруг бе харын ооң чанынга чедип кээрге, оолчук ооң мойнундан куспактаныпкаш, чугааланып-ла эгелээн:
– Кара-Доруг, авам чедип кээр кылдыр чүнү кылзымза экил, аъдым? Бар-ла бурганнарга, харын-даа Эрлик-Хаанга, чер ээлеринге бар шаам-биле тейледим. Ол хиреде авам келбес-тир.
Аът шимчеш дивейн, боду база ава болгаш, бичии кижини ыыт чок дыңнап турган. Өйлеп-өйлеп, эрбенниг эриннери-биле Холурааштың ажыг дустуг карааның чажын чылгап каап, хаарыктаан.
– Чүге бурганнар мени дыңнавас чоор? Авам чедип кээр кылдыр чүнү канчаайн? Оода сен, Кара-Доруг, ону меңээ чугаалап бээйт.
Кажан Дөргүнче оолчук үш хонгаш кээрге, авазының мага-бодун сек чиирлер дажып апарган болган.
Дүнелерде Холурааш авазының чыткан черин дастар, кускуннар, дээлдигеннер тегерип ужуп-ла турар кылдыр дүжээр. Эң чидиг дыргактарлыг, эң ханзырак дас баштаан куштар авазын хара бер чазып сыырып-сыырып, сөөгүн хемдээн соонда, дүъш соондагы хүннүң херелдеринде хөй сөөктер кылаңайнып чыдарын дүжей бээр апаргылаан.
Холурааштың сагыш-сеткилиниң хоозуралы даңды күштелип, шыдаар аргажок сарыннал боой тудуп кээр апарган. Сеткилиниң ханызында бир-ле даш чыдар, а ол даштың аарынга шыдаар күжү чок болуп, бир-ле караңгы куйда дүлейленип, согураарып, барык өлүг кижиге ол дөмейлешкен. Чежемейниң-даа тодуг болза, күш чок, хептиг хирезинде үргүлчү доңар, а кажан өөрү-биле ойнааш, каттырарга, ол каткы ыыга дөмей боорга, Холурааш боду безин корга бээр.
Ооң авазы эң-не чугула, эң-не улуг чүүлдү боду-биле катай алгаш барган, а ону кым-даа, харын-даа ачазы безин дедир эгидип шыдавазынга ол дендии муңгарап, канчаар-даа аажок хилеп чораан.
***
Чинчи мөчээн соонда беш хонганда, Иргит аймактың улуг хамы Содуна Дөргүн чоогунга чеди хонуктуң одаан кывыскан. Өлген кижи беш-алды-чеди хонуунда өө турар черге, чоок кижилеринге ыяап кээр. Ол каракка көзүлбес сүнезин-биле чүгле хам чугаалажыр. Мөчээн кижи бир-ле чүвеге азы бир кижиге хомудалын хамга чугаалап бээрге, ол ону чоок кижилеринге дамчыдар. Холурааштың авазы улуг дыка хомудалы чок, чүгле оглу адазының изин истээрин чагып турарын хам дыңнаткан.
Ёзулалдың чаңчылын сагып, отче чемниң дээжизин салган соонда, Чинчиниң сүнезини чоруй барганда, отту өжүрүпкен. Хамык улус өглеринче чана берген.
Кажан кижи чорта бээрге, ооң бора сүнезини өгге артып каар, а кол сүнезин ужуп чоруптар. Дөртен тос хонук иштинде чула өгге хып кээр. Чырыы эвээжей бээрге-ле, чулаже үс немээр, ол даңны атсы кывар.
Удуур бетинде, Конгур өгнүң өрегезин ыяп дуй дыртып алыр. Удаан улустуң экини күзээн бодалдары караңгыда өрегеден үнмезин дээш ындыг. А кажан даң адып кээрге, өрегени ажыда тыртыптарга, хүннүң херелдери өгнүң от салган ожуун чырыда бээр.
– Чуланы чоп үргүлчү кыпсыр апардывыс? Азалар бисче чагдавазын дээш бе? – деп Холурааш ачазындан айтырган.
Ону дыңнааш ачазы серт дээн. Оттан ырадыр олуруп алгаш, ол долгандыр көргүлээш, харыылаан:
– Чок, оглум, ол дээш эвес. Аваңның сүнезини караңгыда аспайн, бурганче чырыкта чеде берзин дээш чула кыпсып турар мен.
– Бир эвес авамның сүнезини бисче ээп келир болза, эки бе, ачай?
– Ол чүү дээриң ол. Өлген кижиниң сүнезини өөнче дедир ап чедерге, ол багай боор, оглум. Дөртен тос хонуу кээрге, Дөргүнче баргаш, аваңның сүнезинин сөөлгү катап үдээр бис. Ооң соонда чула кывыспас бис.
Холурааш өгден үнүп келген. Дүмбей дүне безин бедик дагларның меңгилери оранчоктан чырып, чайынналган. Авазының сүнезини ында бурганче оруун чырыдып бээрин дилеп чоруур чадавас…
Бодунуң көскү караа-биле, чүве эндевес чүрээ-биле кырган-авазы Холурааштың муңгагдап-хинчектенгенин билгеш, уйнуундан айтырган:
– Чүге муңгак сен?
– Меңээ авам чокта багай-дыр, кырган-авай.
– Бажың аарып тур бе?
– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.
– А, иштиң аарывайн тур бе?
– Иштим база аарып тур.
Кырган-авазы Холурааштың авазын сагынгаш, ийлээр чыгыы апарганын билип турган. Ону канчап-чооп канчаар эмнээрил ынчаш? Даянгыыжынга даянып туруп келгеш, Севил уйнуун өөнче кый дээрге, Холурааш амырай берген.
Өөнге чедип келгеш, Севил катап-ла уйнуун айтырып эгелээн:
– Бажың аарып тур бе?
– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.
Аажок амданныг, ам чаа кылып алганы кара-кадыкты бир улуг омааш иштин бээрге, уйнуу амырап чиген. Кара-кадык дээрге өреме хайындырган соонда саржагдан ылгалган чөкпекке кургаг ааржы, кургадып каан үүргене холаан кара өңнүг, чигирзиг кадык-тыр. Ону мөңгүн-тайгажылар кылырынга ынак.
– Ма. Мону ам база баш аарыынга. Сээң чыып эккелген үүргенең бо кадыкта холудум. Ол ыяап дузалаар.
– Экизин аа. Ол үүргене чыыр дээш доңгаңгайнып чорааным уттупкан мен, кырган-авай.
– А, иштиң аарывайн тур бе?
– Иштим аарып тур.
– Ма, тут. Мону ижин аарыынга.
Ам база аажок амданныг кара-кадыын бээрге, уйнуу улам амыраан, ам шуут хүлүмзүре каапкан.
– Ам-на чүм-даа аарывайн барды, кырган-авай.
– Кончуг эки-дир, чассыгбайым. Бо кара-кадыкты бичиилеп чип турар сен. Ам ачаңга бар че! – дээш, Севил уйнуунга кадырып каан хырында кара-кадыкты холунга тутсуп бээрге, ол өөнче эрестии кончуг ыңай болган.
* * *
Холурааштың төрелдери Чинчиниң дөртен тос хонуу чоокшулап кээрге, Иргиттерниң шыырак хамы Амыр-Бидини хооп алгаш, хайындырган хой эъдин, өреме, быштак, ааржы, көгээржикте араганы аъттарынга дергилеп алгаш, Дөргүнде чөкпек хараганныг хөөрже челзипкеннер. Хараганга четпейн чорааш, аъттарын өртеп каан. Улуг назылыг төрелдер хам-биле кады Чинчиниң чыткан черин оваарымчалыг көрүп чораан. Холурааш авазынга кымны-даа мурнай чораанын кымга-даа чугаалаваан. Чугаалаптар болза, ону кончуп, чемелээрин билир турган.
– Чүү-даа артпаан, хараган чанында чүгле чаъштары харын арткан-дыр.
Бажын сыртай салган дашта кениниң чаъштарын көргеш, Севил чугааланган:
– Аң-куш мага-ботту дүрген апарган болза, ол кижини буянныг, эки дээр чүве.
Херээженнер аразында чугаалажып, ишкирнип ыглааны дыңналган.
– Маңаа от салыр бис, ак кидисти, аъш-чемни бээр эккелиңер!
Көк кырынга ак кидисти чадыпкаш, ооң кырынга аъш-чемни делгепкен. Отту кыпсыпкаш, хөрлээлей бээрге, эккелген чемниң дээжизин отче хам чаларадыптарга, Дөргүнде келген улус кыпкан отче көрүндүр чартык төгериктей олурупканнар.
Чаладып келген хам дүңгүрүн хакпышаан, алганып-ла эгелээн:
– Сээң өөң ээзи, оглуң, кунчууң, төрелдериң, эш-өөрүң, кожаларың сеңээ ижер-чиирни сөңнеп, таакпылажып келген-дир. Нарыыдавайн, чемненип көрем, Чинчи. Ыядып, бижииргеве даан. О, Чинчи, бистен деспейн көр! Чүге сеткилиң хомудады? Азы кым-бир кижини көрүкседиң бе? Кара сеткилиң чок бе? Ох, Чинчи, чүге дезер сен? Ох, ыглава че, – хам орган улусче эглип келгеш, – чүдексинмейн, таакпыла, ма! – дээрге, таакпылаар улус даңзаларында таакпызын кактааш, отче октаан. – Ам черле хая көрбейн, чорувут. Бурган оранынче ак орукту күзедим!
Чинчиниң сүнезинин хам аъткарыптарга, хамык улус шайлап, чемненип орда, херээженнер база катап ишкирнип, ыглажы бергеннер.
Коңгурже арага сунарга, ол боданмайн-даа ижипкен. Чинчи биле ол кыска-даа болза, аас-кежиктиг чурттаан болгай. Ам ооң сүнезини-биле байырлажып турары бо.
Холурааш кыпкан отта авазының сүнезини канчаар чемненирин көөр дээш, черле көрүп чадаан. Өйлеп-өйлеп саржаг биле чаг чалбыышталдыр кыва бээрге, сактырга-ла, авазының сүнезини хүлүмзүрүп, оттуң чалбыыжынга чаактары кыза берген бар чыдарын даап бодааш, оолдуң сагыш-сеткили чиигеп келген.
Хам алганырын соксадыптарга, ону чемнениринче чалап, хой ужазы сөңнээн. Холураашче кыры биле ээги дамчыдыптарга, авазы эргим холдары-биле аңаа эътти тудускан дег сагындырган. Тоттур чемненип аарга, улус ону оожургадып турган:
– Ажырбас, оглум, ада көрбээнин оглу көөр, ие көрбээнин кызы көөр.
Кижи бүрүзү ада-иезиниң оглу азы кызы. Чүгле ол эвес. Кижи бүрүзү дээрге-ле бодунуң чонунуң оглу азы кызы.
* * *
Чинчи чок апаргандан бээр барык ийи ай эрткен. Өгде ширтек кырында чыдар Холурааш удуп-оттуп чыдар. Бирде ооң эъди чалынныг изээш, халыыдап, бирде шыырныгып чыткан. Оглу кара өлүмнүң чиик хевири-биле аараанын Коңгур билир. Оглунуң эриннери, дылы, таалайы, думчуунуң ишти кургаанындан тигленип чарлыгылай берген. Хүндүс мүн-не чүгээр-даа болза, карактары шимдинчек. Бир эвес караан ажыдыптар болза, өгнүң хараачазындан дээп келген чайынналган чырыктан карактары хөлчок аарып эгелээр. А дүне оон-даа артык хилинчектенир.
Кырган-авазы Севил эртениң-не сүттүг шайын тос-караа-биле хараачаже, өгден үнгеш, үнүп орар хүнче, Мөңгүн-Тайгазынче, хөлдер, хемнер, даглар уунче чашкылааш, йөрээр:
Өршээ хайыракан, таңды-тайгам!
Тос дээрим, Долаан Бурганым!
О, алдын Хүнүм!
О, Мөңге-Деңгер-Хайыракан!
Бүгү багай чүве бистиң аалывыстан ыразын!
Бүгү-ле эки, буянныг чүве аалывысче бээрлезин!
Кырган-авазы Холурааштың дүрген сегий бээрин, өзүп келгеш, бай эвес, а кежээ, ажыл-ишчи боорун күзээн.
– Бир эвес мен бай апарзымза, чүзү багайыл? – деп Холурааш айтырган.
– Кижи байый бергенде, даш чүректиг доңгун апаар, өскелерге дузалашпас, чүгле бодун бодаар. Өртемчейде даш чүректиг кижи дег бак кижи кайда боор. Ынчангаш бай болуру ажык чок.
Бир катап Холурааш коргунчуг дүш дүжээнин ачазынга чугаалап берген:
– Дагларга чорааш, илбичи кыска дужа бердим. Ол меңээ шаажаң аякта дег кыр-кырынче салган ногаан бүрү берди. Бүрүнү сорарымга, чигирзиг быдаа сагындырды. Уруг боду бир-ле харыг, чыпшынчак бүрүден эвээштеп, эриннерин чылгап оргаш, ижип олур. «Ам-даа чемнен! – илбичи менче база бир бүрү сунду. – Тодуп ал!». Мен чоорту черден хоорлуп, дыка күштүг апардым. Бир көрүптеримге, илбичим чогул. Ооң девидээн алгызын дыңнааш, олче халдаан черлик кижилерни көрүп кагдым. Думчуу биле диштери чок, чыдыг черлик кижи кыжанды: «Илбичи, биске хуулгаазын күжүң бербес болзуңза, бис сени өлүрер бис». Мен оларже ча-согунум шыгаай бердим. Дээрбечилер менче чардыга бээрге, сен аът эзертээрде, корум-шавылыырың тыртары дег демдекти илбичи кыс агаарга чурупту. Ам-на илбичи бар күжүн дайзыннарынче углаптарга, олар ине-биле шиштеп турган дег тырта бергеш, кускуннапкаш, дезиптилер. Менче база көзүлбес күш хөме кел чорда, «Дедир чан! Маңаа сээң кээриң ам-даа эрте!» деп илбичи кыжангаш, бажымны сирбектээш, тамы ажыр октапты.
– Өлүмден ам оранчок ыракта сен, оглум! – дээш, адазы оглун куспактапкан.
Кырган-авазы уйнуунуң чанынга дыка үр удувас. Холдарын бажының артынга салгаш, Холурааштың дыңнап азы удуп чыдарын-даа херексевейн, төнмес-батпас тоолдап-ла чыдар. Дүшкүүрлүг, солун тоолдар шилип аарын ол утпас. Өпейлээн дег ыдыг-биле ыткан тоолду дыңнап чыткаш, уйнуу удуй берген-даа боор. Кырып орарын кырган-авазы билир. Кажан чоок, эргим кижилерин чидирген тудум, кижи дам кырыыр болгай.
* * *
Дараазында хүн Холурааш мыжырашкан куштар-биле деңге оттуп келген. Өгнүң хараачазындан хүннүң херелдери саарлып, өг ишти шору чылый берген. Ол өгден үнүп кээрге, ыяштарның бүрүлери, өл оът-сиген шалыңда кылаңайнып, оларның кыры бусталып турган. Ягаан өңнүг дээрде хүннүң херелдериниң челбиижи улгатса-улгатса, дээр көгүлдүр апарган. Дээрде астына берген хамнаарактың ырлаарының аянныын! Ол бүгүден кижи өөрүп, маңнаксаазы кээр, долгандыр амылыгларга бир-ле буянныг чүвени кылгаш, олар-биле эп-найыралдыг чурттаксаазы кээр шымбай болган.
Чүү-даа канчаар, эң кол чүве – Холурааштың кара кулунчагы кылаңнааш быгыннарлыг, хөнү чиңге даваннарлыг, дас кара аът апарганы ону дендии өөрткен. Төрүмелинден чыраалаар боорга, ол аъдынга чоргаарланыр. Холур аъды биле чугаалажырга, чөпшээрешкен дег, кулактарын сүүрертиптерге, чугаа утказын билир деп бодаан. Угаанныг, чараш аъдынга ол улам ынак апарган. Чума соонда ылап-ла бөгүн бодунуң күштүүнге ол бүзүрээн.
Ам-на халдавырлыг, кара өлүмнүг чуманың когу үзүлген. Коңгур сагыжы аарып, боду-биле чугаалашкан: «Кажан күзей-дир, кижилерже кара өлүм халдааш, кандыг-даа чылдагаан чок ам кээп чорупкан». Хамчык аарыгны тиилеп шыдаваанынга улуска, ылаңгыя кадайынга улуг буруузун миннип, хинчектенир апарган. Дагларның бажы агаргаш, тазарып, хаяларның даш-диштери турлугулай бергилээнин көргеш, даглар безин аңаа кажыыдалда дег сагындырган. Дамырактар биеэги дег хөглүг шулурашпайн, ишкирнигип ыглаан дег, дошчугаштар безин кыйыраан дег.
Эжин чидирген өскүс аңгыр дег, кажыыдалдан эрте кырый берген Коңгурну көөрге, кээргенчии кончуг. Авазы-ла харын ону чагып-сургап, Холураашты хамнаарынга белеткеп, өөредирин угааган.
Севил бүгү чуртталгазын Мөңгүн-Тайгага байга хөлечиктеп, ажы-төлүн өстүрүп азыраар дээш кызып, дырбаңайнып-ла чораан. Кыраан назынында ам кээп, ол бир-ле чүвени кайгап, сонуургай бээр апарган. Чижээ: айлаң-куш. Халдавырлыг хамчыктан коргуп турда, кени Чинчи кара өлүмден кызыл-дустай берген, уйнуу Холурааш чумадан аарааш, сегип үнген бо узун кыштың соонда ам-на час дүшкен.
– Чаңнык соксаан, өрегең ажыт, кырган-авай, – деп Холуурааш ыыттаан.
Севил өөнден үнгеш, чаңнык соонда чылыг шыксымаар агаарны киир тынмышаан, өрегени ажа сопкан.
– Ам, кырган-авай, айлаң-кушту дыңнаңар че.
– Кайда айлаң-куш?
– Таптыг дыңнаңар даан: сыгыра аарак ырлап олур.
– Ам-на дыңнап ор мен. Кайгамчык-ла ырлаар куш-тур!
Эттеп каан сарлык кежиниң кырынга олуруп алгаш, ол алгы эдирээлеп, мырыңай аныяксый берген, айлаң-куштуң ырлаарын магадап дыңнап хүнзээн.
3. ЧАЖЫТ-КУЙ
Бир катап Коңгур адашкылар Чажыт-Куйга келген. Хам оглунга чугаалаан:
– Дуржулгалыг хамнардан дыңнаарымга, дүжүнде дыка ырак аян-чорук кылыр, олар ынчаар удуп чыдырда мага-боду көңгүс шимчевес апаар. Мен ам куй иштинге удуй бээр мен. Дарийгини тыппаан шаамда одунмас мен. Ону мен ыяап тывар ужурлуг мен.
Коңгур куйнуң ханазынга чөленип алгаш, караан шийипкен. Ачазының кандыг-даа хандыкшыл чок арнын Холурааш көргеш, артында ханага дөмейлээн. Авазы чок апарганының соонда ачазының хилинчектенген, муңгагдаан шырайынга көөрге, амгы арын харын чүгээр-даа ышкаш.
Ачазы хенертен караан ажыдыптарга, ону манаваан Холурааш алгырыпкан:
– Көңгүс эвээш удудуң ышкажыл!
– Удуур черим бо эвес-тир, – дээш, Коңгур туруп келген.
– Кайдаазын канчап билир сен? – Холурааш кайгап айтырган.
– Кайдаазын билбес мен, чүгле маңаа эвес.
Коңгур куйже ханылааш, бир черге олуруп, оон тургаш, буруңгаар кылаштаан. Холурааштың чүрээ аксынга келзе-даа, ачазының соондан ызырты чоруп орда, куй иштиниң хозу көстүп келген. Даштарның тиглеринден хүннүң чырыы дээрге, ак-кызыл имиртиңде куй ишти кайгамчык арыг боорга, Холурааш кандыг-бир аң канчап маңаа ижээй бербээн чоор деп бодаан. Ынчангаш бо куйну Чажыт-Куй дээни анаа эвезин ол угааган.
Он хире катап олуруп-туруп чорааш, бир-ле ханага чөленгеш, Коңгур караан шийипкеш, шимчеш дивейн олурган, ооң чүгле хөрээ оожум, дески өгдеңнээн. Холурааш шала дүвүрей бергеш, ачазының чанынга дискектенип олурупкаш, ооң арнынче кайгаан. Элээн болганда ол сактырга ачазы тынмайн барган дег, арны, холдары, буттары, хөрээ ыяш дег кадып, көжүй берген. Ачазының холунга дээрге, шынап-ла ыяш дег кадыг болган. Мынчаар оргаш, таанда каяа ачам чорта бээр деп бодап, сагыш-сеткили дүймеп, Холурааш ам шуут коргуп эгелээн…
А Коңгурга ол үеде бүгү чүве сыр өске болган. Ол шимчевейн олурупкаш, сагыш-сеткилин долдур хамык аарышкы-муңгагдалын дам хөрлээледипкеш, оон чоорту ол бүгүден адырлып бар чорааш, кадайы Чинчини-ле чоктап, сагыжы саарзыкталып чоруурун ылап билген.
Та удуп, та көрүп орган-даа ышкаш болганда, куй иштиниң ак-кызыл имиртиңи ам шуут туман апарган.
Амдыы чаа-ла куй иштинге оглу-биле чугаалажып орган боду карак четпес делгемнерни, бойдусту Коңгур көруп каан: меңгилери чайыннанган бедик даглар, көгү-шыгы хөлбелчиңнээн хову-шынаалар, көк дээр көрүнчүктелген хөлдер, хемнер болгаш дамырактар ында-мында шулурадыр аккан. Боду оът-сиген, меңги чечээ үнген бедикте турар болган. Ындыг ырактан даглар эдээнде, хемнер эриинде өглерни, кижилерниң, дириг амытаннарның караңнашкан дүрзүлерин эскерген.
Ооң соонда дүңгүр эткен. Баштай ийи катап улаштыр чаңгыс катап, оон ийиги согуг оон-даа дыңзыг Коңгурга дыңналган. Ол ийи дакпыр согуглар чоокшулаан тудум, дирс кыннып дагжавышаан келзе-ле, Коңгурнуң чанында бүгү чүве кулак уюк апарган. Ол дүңгүр даажы эвес, а бир-ле улуг, аар амытанның кылажы чоокшулап орарын билгеш, демисежиринге белеткенип алган. Туман арылза-ла, Коңгурнуң баарында тар карактарлыг, улуг аастыг кижи-улу Амырга-моос турган. Чыдыг аксын ажыдыпкаш, коргунчуг ырланып, ол холунда туткан чидиг шиштерлиг моң-биле Коңгурну черже тырылдыр бериптер дээш дап бээрге, хам өске талаже харын-даа былдап четтигипкен. Моң куруг черге хаккан. Хам моңнуң тудазындан сегирип алгаш, бодунче бар-ла күжү-биле тырткан. Амырга-моос калчаалыг ырлангаш, моңну бодунче тырткан, хоржок болган. Араатан буттарын хере тепкеш, моңну ам база тырткан. Ынчалза-даа Конгур моңну салбаан. Шыңганнары дыңзып, дамырлары достая берген хамның эктин, хөрээн улуг дыргаа-биле чара соп бадырыпкан. Аарышкыдан човууртаза-даа, хам моңну бодунче дыка күштүг тыртыптарга, удурланыкчызы чепсээн салыпкан. Кижи-улу ынчаар-ла туманче көзүлбейн барган. Ооң ийи катап улай хаккан дүңгүр даажы дег аар кылажы ынаар-ла ырап чоруй барган.