Читать онлайн ЧIаларин суфра. Несигьатар, гъезелар, шиирар… бесплатно

1910 – йисуз Дакъузпара райондин Къурушрин хуьре дидедиз хьана. ЧIехи хьайила, вири хуьруьнвийри хьиз, ада са шумуд йисуз беглериз чубанвал авуна. Девирар дегиш хьайла 1934—1940 – йисара Энгельсан тIварунихъ галай колхозда бухгалтер яз кIвалахна. Вичин пешедин сагьиб хьун патал ада 1950—1951 – йисара Бакуда бухгалтервилин курсар куьтягьна.

1952 – йисалай хуьр Хасавюрт райондиз куьч хьайила, ЦIийи Къурушдал К. Марксан тIварунихъ галай колхоздин бухгалтервал авуна. Гьа йисара адан макъалаяр, шиирар, гъвечIи очеркар райондин, республикадин ва СССР – дин газетриз ва журналриз акъатиз башламишна. Адан къелемдин эсеррин тематика ашкъиллу зегьметдикай, тIебиатдин гуьрчегвиликай, ислягьвални дуствал хьуникай тир.

1960 – йисуз ам СССР – дин журналистрин жергейриз кьабулна. Йисандивай йисуз эсеррин тематика гегьенш хьана.

Эсерарни манна – метлебдин жегьетдай вини дережадинбур яз виликди фена. Вичин яратмишунралди ада уьлкве абад, инсанарни низамлубур хьуник вичин лайихлу пай кутуна.

Вири девирин хазина

Халкьдин лап еке девлет – агъзур йисаралди яшайишда кIватI жезвай инсанрин арифдарвал я. Гьа инлай башламиш жезва дерин фикирар, алакьунар, культура, тербия…

Халкьди вичин дерин фикирар, яшайишдиз фикир гана лагьанвай чIалар мисалра ва мискIалра тунва. Абуру нуькIвери хьиз са асирдай муькуь асирдиз лув гуз жеда гьамиша.

Агъзур йисарин виликди инсанрин сиве авай шадвилин, дуствилин, диндин, низамлувилин, кIанивилин, ватанпересвилин, дуьзгуьнвилин ихтилатар чав мисалралди агакьнава.

Яшлу инсанрин кхьинар кIел авуртIа, гьар са касдивай вичиз абурукай гзаф насигьатдин хийир хкудиз жеда.

Вахтар къвез алатзавайди я, амма дерин фикирар – вири девиррин хазина я.

И насигьатар акъалтзавай жегьил несил диде – бубайриз вафалубур, халкьдиз, Ватандиз лайихлубур, бахтлубур; абурун тIвар вини дережадиз акъуддайбур хьунин умуддалди за жуван патай фикирар абуруз ирс яз тазва.

***********

– Яшайиш девлет кIватIун паталди ваъ, девлет – яшамиш хьун паталди я.

– Кьве жуьредин инсанрикай хийир авач: Садбур кIвалахиз девлет кIватIайбур, муькуьбурни – чпиз пара чиз, а чирвал масадбуруз гунн тийидайбур.

– Илим – девлет кIватIун патал туш, илим – инсаният вилик тухун патал я.

– КIелзавай шейэрикай хийир хкудиз тежер кас – буьркьуьди я.

– Жуван сир дустунизни ахъай мийир: мумкин я, вахт къведа, адакай душман жеда.

– Садазни писвал мийир: мумкин я, адакай ваз дуст хьун.

– Душмандихъ галаз дуст жезвай касди, дустарикай душманар ийида.

– ЦIуд касдивай са суфрадихъ фу нез жеда, амма кьве кицIивай санал нез жедач.

– Ахмакьдахъ галаз ацукьдайдини ахмакь я.

– Гьар са винелай иер инсандихъ къеняй иервал жедач.

– Эгер руфун авачиртIа, нуькI тIапIанда гьатдачир.

– Тийижир суалдиз жаваб гудайдал инсанри хъуьруьнарда.

– Ахмакьдаз акьуллу меслят къалур авурла, ада вун душмандай кьада.

– Илимди, намусди, акьулди инсан вини дережадив агакьарда, масакIа

– фикир ийизвайди – ахмакь я.

– Яшайишда гьар жуьредин инсанар гьалтда. Виридалайни хаталубур

– ахмакьар я. Абуру чеб акьуллу яз кьада, гьавиляй абурувай яргъаз

– хьана кIанда.

– Инсан муькуь чан алай щейэрилай акъулдалди тафаватлу жезва.

– Яшайиш са жув патал ваъ, муькуьбурузни экв гудайвал къурмишна

– кIанда.

– Дуьзвал, дуьз гаф – виридалайни къуватлу яракь я.

– Океанриз къаярихъайни тIурфанрихъай кичIедач…

– Намус агъуз авай ксарикай дуст кьун герек туш.

– Къизил гьамиша къумадик жеда, ам инсанрин кьилени, рикIерани

– жеда.

– Ахмакьри гагь ахьтин суалар вугуда хьи, акьуллудавайни жаваб гуз

– тежедай…

– Жанавурдиз къизилдин бармак кутугдач, адаз лаш ярашугъ я.

– РикI пис инсандихъ бахт жедач.

– Яшайишдин хъсан муалим – уьмуьр я.

– РикIиз вилерилай фад аквада.

– Ктабар кIел тийизвай кас акьуллу фикирдивай къерех жеда.

– Чарадан гъиле авай къван пехилдаз къизилдай аквада.

– Инсан и чилел къвезва, вичелай хъсан крар, акьуллу эхтилатар тун

– патал.

– Алакьунар, чирвилер, башарахар цанвай къуьл тир гьисаб я.

– Рак ахъайиз жезвачтIа, хамир, куьлег аку…

– Инсандин уьмуьрдиз сергьят ава, фикирдиз ваъ.

– Ацукьнавай акьуллу инсандиз къекъвезвай ахмакьдилай пара аквада.

– Ханжалдин хер сагъ хъжеда, гафунинди ваъ

– Рахазвайди рикI я, лугьузвайди мез.

– Девлетлуйри пул хуьда, кесибри намус.

– Гъуьлягъдин анжах тум кьаз жеда.

– Партал дегиш жеда, рикI ваъ.

– Са кIвалахни тийизвайди гъалатI жедач

– Гзаф инсанар гъалатI жеда, амма тек са акьуллу инсанри чпин гъалатI

– хиве кьада.

– Тапарар – инсандин руьгьдин эчIелар я.

Яшайишдин дневникдиз къейд авун патал хийирлу насигьатар

– Гьар са инсандиз хас я гуьзчивал авун вичин акъуллувилел, чирун агьвалатар, вакъиаяр обществода къвезвай. Чирвилерини зегьметди инсан вини дережедиз акъудда.

– Дуьньяда жуьребе – жуьре инсанар ава. Гьар гьикI хьайитIани, гьардан къилихар чирун лазим я. И кIвалах алакьдай касдикай регьбер жеда. Ихьтин инсанарни тек – бир жеда.

– Жуван къуватриз, алакьунриз килиг тавуна гъиле кьур кIвалахди инсан гьуьрметдай авудда.

– Гьар са инсанди вич акьуллудай гьисабда. Акьуллувилин еридин уьлчме-коллективди, жемятди, чир-хчирда гузвай къимет я. И жегьетдай гьамиша мисал вилив хвена кIанда: « Жуван тариф жува ваъ, масадбуру авурай».

– Инсанрин яшайиш гьар са девирдин тIалабунрихъ галаз виликди физвайди я. Вири кIвалахрай виликди фини ери – лайихлу зегьметдилай аслу я.

– Халкьдин бахтлувилинни Ватан абад хьунин рекье эцигай къуватри инсандиз гьуьрметни гъида ва вични низамлувилин, мергьяметлувилин, марифатдин рекьерайни виликди къведа.

– Жуваз гьуьрмет масадбуруз гьуьрмет авуналди къазанмишзавайди я. Жуван патай туькьуьл мез аваз, муькуьбурувай ширин мез кIан жемир.

– Гьар са инсан – тIебиатдин яратмишун я. ТIебиатдин хазинадикай хийир къачун патал инсан акьуллуди, камаллуди ва сагъламди хьана кIанда.

– Цава лув гуз жеда жуьреба-жуьре къушари. Виниз килигайла сифтени-сифте чаз аквада лекь, вирибурукай хкатна цавун аршда. Алакьунар авай инсанни гзафбурукай тафаватлу хьана малум жеда яшайишда.

– Яшайишда гьалтзава бязи алимар, инженерар, духтурар, муаллимар

– чпин пешедин халисан устадар тушир. Ихьтин пешекаррилай вичин

– пешедин устад тир чекмечини обществодиз виш сеферда багьа я.

– Инсандин яшайишдин кьатIунар, акьул жемятдин юкьва хьайила,

– абурун мярекатрик, зегьметдик пай кутурла гегьенш жезвайди я.

– Инсандин кьатIунар адан мефтIедин майва я. Майваяр ширинбурни

– жеда, туькьуьлбурни. Ширинбур недайла, гуьгьуьлар шад жеда,

– туькьулбур недайла – ажи. Им инсанриз тешпигь я. КьатIунар авай

– инсандин ихтилатрини, келимайри инсандив шад хабарар агакьарда,

– акьулдин кьатIунрикай зайифда – гуьгьуьлар перишандай хабарар.

– Мурадди инсандик вилик финин руьгь кутада. Мурад тахьун,

– хъсанвилихъ умуд тахьун – инсандин руьдин зайифвал я.

– Виридалайни къуватлу инсан – чирвилер авай инсан я. Гьар са

– кIвалахда жуван чирвилерикай даях кьуна кIанда. Анжах «Къуват ава,

– акьул герек туш» лугьудай келимадикай ваъ.

– Инсан гьуьрметдин майдандал садлагьана акъатдайди туш. Аниз

– хкъаж жедай вичин гурар авайди я. А гурарай хкаж жедайла, с

– абурлудаказ, са кIарни акадар тавуна хкаж хьана кIанда. Нагагь

– абурукай сад акадарайтIа, гьуьрметдин чкадал рагьмет кьисмет жеда.

– Акьуллу, камаллу инсанри пис ниятар кьиле хуьдач.

– Акьулдин кьатIунар усал инсанди чарадан дердиникай хабар кьадач.

– Ахьтин инсанриз тешпигь я халкьдин мисал: «Гьарда жува акьурла

– хабар кьада».

– ЦIуд касдивай са суфрадихъ фу нез жеда, амма кьве кицIивай санал

– нез жедач.

– Гьар са винелай иер инсандихъ къеняй иервал жедач.

– Ахмакьдаз акьуллу меслят къалур авурла, ада вун душмандай кьада.

Къурушрин марал руш

Гуьзел руш

Ингье зи вилик Дагъустандин лайихлу муаллим, РФ-дин умуми образованидин гьуьрметлу къуллугъчи, образованидин хиле яргъал йисара гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай, акъалтзавай несилриз чирвилерни тербия гузвай, кьилин дережада авай урус чIаланни эдебиятдин муаллим, таржумачи, виликан СССР-дин журналистрин Союздин член хьайи регьметлу Агъаев (Агъарзаев) Баба Куругълиевичан хва Агъаев Майор Бабаевичан яратмишунрин кIватIал ква.

Аял чIавалай муаллимвилин пешедал ашукь хьайи Майор Бабаевичаз 1969 – йисуз Къурушрин хуьруьн юкьван мектеб акьалтIарнамаз СССР-дин Яракьлу Къуватрин жергейриз эвер гана, Ватандин вилик вичин пак тир буржи тамамарна хтай ам 1972 – йисуз Дагъустандин Гьукуматдин Пединститутдин урус чIаланни эдебиятдин факультетдик экечIна ва 1976 – йисуз анар акьалтIартна хайи хуьруьз мектебдиз урус чIаланни эдебиятдин пешекар яз хтана, гьа йикъалай къенин къалди ада гьакъисагъвилелди акьалтзавай несилриз тербияни чирвилер гузва.

Лугьуда хьи, къуш къарагъай чкадал цIакIул аламукьдай адет ава, дугъриданни, гьахълу мисал я, Майор муаллим гьа аял вахтарилай вичин рагьметлу бубади кхьизвай шииррихъни насигьатрихъ галаз лап мукьувай таниш хьайивиляй, ада вичини гьа рекьиз кьетIен фикир гана, вичини шиирар кихьиз гатIунна. Адан шиирар «Лезги газет» -диз, «Къурушрин сес» газетдиз ва масанра акъатна. Майор Бабаевичан шиирри чи милли эдебият мадни девлетлу авунин кардик вичин лайихлу пай кутадайдак чун инанмиш я, ада чи эдебиятда вичин устадвилин хатI тазва, чи милли поэзиядин шегьре рехъ мадни гьяркьуь ва ишигълувал ийизва.

Шаирдин яратмишунрин тематикани гегьеншди я:

хайи багърийриз бахшнавай шиирар, зегьметкеш халкь, михьи муьгьуьббат, гъезелар, таржумаяр…

Ихьтин шииррикай чавай вичин гъвечIи стха Агьмед начагъ яз, 1980 – йисуз рагьметдиз фидалди вичин диде Зерханумаз кихьей чарчин бинедаллаз Майор Бабаевича кхьей шиир дарихвал акат тавуна кIелиз жедач:

Шаирдин несигьатрин тематикадини гзаф чка кьазва, абур алай девирдин жегьилар патал лап виже къвезвайбур ва чарасузбур я:

Дуьньядин винел инсандин уьмуьрда виридалайни ялавлу гьессер муьгьуьббатдиз бахшзава.

КIанивилин шартIар хуьн инсандин уьткемвал я, абур гьакIан кьуру, цIалцIам гафар-чIалар туш, абур шаирдин рикIяй авахьзавай ишигълу нурарин гьиссер я:

Майор Бабаевичан рикI художественный эдебиятдал гьа мектебда кIелдай йисарилай къенин къалди ала, адаз иллаки Омар Хаяман эсерар-гъезелар бегенмиш я, гьавиляй ада туькуьрзавай эсеррин чIехи пай философиядин дерин мана авай гъезелар я. Гьабурун тематикани са шумуд чкадал пай хьанва: тIебиатдикай, яшаишдикай, илимдикай ва икI мад:

Майор муаллимди хуьрун гзаф шаиррин эсерар урус чIалаз таржума авунва, абурун арадай яз, «Къурушрин сес» газет арадал гъайи ва кьилин редакторвални авур Лезги Ариф (Агьмедов) садлагьана кечмиш хайила шиирда ихьтин гафар ава:

Шаир Шагъгназар Хидирова мискIиндиз вичин хва Расулни галаз экуьнин капI ийиз физвай Къурушрин хуьруьн имам, чIехи стха Хидиран хва Хидиров Мугьаммад гьажи къанлуйри тапанчадай яна кьейла кхьей шиир Майор Бабаевича ам урус чIалаз таржума авуна :

Къурушви зари Межид Гьажиеван 80 йисан юбилей хьайила Майор муаллимди кхьей гафар:

Муаллим, шаир, инсанперес Майор Бабаевич вичин кьетIен хатI авай шаир хьиз, бажарагълу таржумачини я. Ада лезги чIалай урус чIалаз Къурушрин гзаф шаиррин эсерар таржума авунва, гьабурун арадай яз, Ася Абасовадин «ПIинияр», Шахназар Хидирован, Ислам Гаджиметован « Зи бубайрин ватан», « Къурушар», Дагъустандин халкьдин шаир Шагь – Эмир Мурадован ва мсб.

ДатIана гьерекатдик кваз, халкьдин арада аваз вердиш касдиз, гьелбетда, санал акъвазна кьарай къведач, такабурлу дагълариз, хайи еришриз бахшнавай гьар са цIарцIяй шаирдин руьгь, рикI аквазва.

Са шакни алач, галатун тийижиз кIвалахзавай шаирдин къелемдикай хкатзавай метлеблу ва эсерлу эсеррин таъсирлувал гьич садрани квахьдач, им шаир патал чIехи агалкьун я.

Гьажи Къазиев – Дагъустандинлайихлу муаллим, РФ-динжурналистрин Союздин член.

2008 – йисан 27 – февралдиз чи хуьруьнви шаир ва писатель Агъаев (Агарзаев) Баба Куругълиевич регьметдиз фена 35 йис тамам жезва. Адан шииррин философиядин фикирри къенин йикъалди вичин тербия ва чирвилер гудай мана къвадарнавач, акъалтзавай несилриз экуь рехъ къалурзава. Къурушрин 2 – нумрадин мектебдин урус чIаланни эдебиятдин муаллим, адан хва Агъаев Майора вичин бубадин къамат рикIел хкун патал агъадихъ галай шиир бахшнава

Къакъатна вун гафар амаз лугьудай

Шукур Аллагьдиз!

Юлдашдин тIалабуналди кихьенвай шиир