Читать онлайн Şəhrizad бесплатно
1
Qırmızı faciə Bakıya yaxınlaşmışdı. Bolşeviklər qədim şəhəri işğal etdilər. Qara buludlar Qarabağa doğru irəliləyirdi… Paytaxtdan sonra əyalətlərə üz tutan gözüqanlılar Şoranlını keçmişdilər…
Əmiraslan bəy Haqverdiyev Amanbəylidəki mülkündə idi. Qışı-yazı burda qalır, yayda Şuşadakı mülklərinə köç edirdilər. Tərtər çayının Kürə qovuşduğu, ada adlanan ərazidə yerləşən Amanbəylidən başqa ətraf bölgələrdə də xeyli torpaq sahələri, mülkləri, mal-qarası vardı Əmiraslan bəyin…
Ölkədə quruluş dəyişir, proletar üsul-idarəsi öz diktaturasını qururdu. Bəzi tacirlərdən başqa heç kim yurdunu tərk etmirdi…
Gələn xəbərlər isə qorxunc idi. Qırmızılar müqavimət göstərənləri qılıncdan keçirirdilər…
Əmiraslan bəy təmkinlə hadisələrin gedişatını gözləsə də narahat idi… Altı dəliqanlı oğlu sonbeşiyi, dünyalar gözəli, qızı Şəhrizadı necə qoruyacaqdı…
Bolşeviklər qız-gəlinlə pis rəftar etsələr oğlanlarını saxlaya bilməyəcəkdi.
Gözəlliyi dillərdə əzbər olan Şəhrizadı bir dəfə görən yenidən görmək üçün həyatını verərdi. Əmisi Ziyanın oğlu Talıb ilə nişanlansalar da qardaşları Şəhrizadı göz bəbəyi kimi qoruyurdular.
Günorta üstü Talıb bəy təşrif buyurdu:
– Dədəm deyir ki, onsuz da yaylağa gəlməyin vaxtı çatıb.
Gəlməyinizi istəyir. Şuşa hələ ki, təhlükəsizdir. Həm də ki, bir yerdə sonrakı addımlarımıza qərar verərik.
Əmiraslan bəy kiçik qardaşı Əkbər bəyə göstəriş verdi:
– Sən burda qal. Kəndlilərdən, nökər-qaravaşdan muğayat ol. Onları
başsız qoymayaq. Ara səngisin, biz də qayıdarıq…
Artıq köç hazırlanırdı. Sübh tezdən yola düşəcəkdilər…
Mehtər oğlu İsmayıl ilxının ən gözəl atını Şəhrizada saxlamışdı. Bu atın Qarabağda ən gözəl at olacağını hələ dayça vaxtından hiss etmişdi. O zamandan da özünə söz vermişdi ki, bu at Şəhrizadın olmalıdır…
Bunun da səbəbi vardı… Şəhrizada aşiqdi… Bu sevgisinin nə qədər imkansız olduğunu bilsə də özü ilə bacarmırdı. Qızın Talıb bəyə nişanlı olduğunu bilə-bilə onu xəyalından çıxara bilmirdi…
Sədaqətlə xidmət edib səcdə etdiyi bəyinin qarşısında özünü günahkar bilirdi. Başqasının nişanlısı, öz bəyinin qızı barədə fikirləşməyi belə günah sayırdı.
Bu atı sevgi ilə böyütmüşdü. Əmiraslan bəyin oğlanları bu atı görcək, – Nə gözəl atdır, kimindir? – deyə xəbər aldıqlarında, – bu at Şəhrizadındır, – dedi.
Qardaşlar da Şəhrizadın adı gələndə geri çəkildilər. Ən gözəl nə vardısa Şəhrizadın olmalı idi…
Altı qardaşdan sonra dünyaya gəldiyindən onların təsiri altında gözəl at minir, qorxmazlığı ilə qardaşlarından geri qalmırdı Şəhrizad…
Əmiraslan bəyin ailəsi, nökər-qaravaş hamısı at belində idi. Öndə Əmiraslan bəy və oğlanları, nişanlısı Talıb bəylə birgə Şəhrizadı dövrəyə alıb irəliləyirdilər. Zil qara, ağ qaşqalı Qarabağ atının belində Şəhrizad daha da cazibədar görünürdü.
Xeyli irəlilədiklərindən bir qədər dincəlməyə qərar verdilər. Nökərlər səhənglərdən parçlara su doldurub, bəylərə, qız-gəlinlərə uzadırdılar.
Arxadan at ayaqlarının səsləri gəldi. Hər kəs, səs gələn tərəfə boylandı. Mehtər oğlu İsmayıl göründü. Atını çapıb onlara yaxınlaşdı. Təşviş və təlaşla dedi:
– Bəy bolşeviklər kəndə girdilər. Muzdur Hüseynqulunun oğlu Qüdsi
onların arasındadır. Kənd əhlini divara düzüb sizin hara üz tutduğunuzu soruşdular. Bizimkilərdən cavab verən olmadı. Onda Qüdsi dedi ki, "Ə, məni tanımırsınız? Qüdsiyəm də". – Dədəm Qüdsinin üzünə tüpürüb, "Qüdsisənsə bu şərəfsizləri bura niyə gətirmisən? Dədən sağ olsaydı bağrı çatlardı", – dedi. Onlardan biri atamı güllələdi. Əkbər bəy məni göndərdi ki, sizə xəbər verim.
Əmiraslan bəy, təmkinli görünsə də, atı sanki İsmayılın sözlərindən qeyzlənib şahə qalxdı:
– Bizimlə gəl, Allah atana rəhmət eləsin. Əkbərgil onu torpağa tapşırarlar …
Atını mahmızlayan Əmiraslan bəy işarə etdi ki, yollarına davam
etsinlər. Lakin atların kişnərtisi, ayaq səsləri yaxınlaşırdı…
On-on beş nəfərlik qızıl ordu dəstəsi onları dövrəyə aldı. Bolşeviklər arasında muzdur Hüseynqulunun oğlu Qüdsini görüb tanıyan Əmiraslan bəy dilləndi:
– Nədi, gəlmisən sağ ol deyəsən?
– Bəy vaxtı çatanda sağ ol deməyi də bacarırıq.
– Nədi? Hələ vaxtı çatmayıb?
Bu zaman Qüdsinin yanında dayanmış bolşevik komandir əlini qaldırıb barmağını Şəhrizada tərəf uzatdı və Qüdsiyə sakit səslə, "bu qız kimdir?" – dedi.
Qüdsi qırmızı komandirin sualına cavab verməyə macal tapmamış Talıb bəy tüfəngini çəkib atəş açdı. Qırmızı komandir atından yerə sərildi. Atışma başlandı. Qüdsi göyə atəş açıb hər iki tərəfi sakitləşdirmək istəsə də, güllələr səngimirdi. Ağacların arxasından Əmiraslan bəyin səsi gəldi:
– Talıb Şəhrizadı da götür, gedin Şuşaya, – dedi və kiçik oğlu Məmmədrəsula səsləndi ki, – arvad-uşağı, nökər-qaravaşı Kürün qırağına apar. Biz bunları durdurarıq…
…Atışma səsləri getdikcə azalırdı. Ağacın arxasında gizlənən Qüdsi Əmiraslan bəyi səslədi:
– Bəy, bir mən qalmışam. Bax, silahı atıb çıxıram.
Əmiraslan bəy oğlanlarına səsləndi:
– Güllə atmayın. Görək hələ bu nə deyir.
Oğlanlarından səs çıxmayan Əmiraslan bəy adbaad oğlanlarını
çağırdı: – Abbasqulu, Allahyar, İmamyar, Ramazan, Hüseyn…
Amma oğlanlarından səs gəlmədiyini görən Əmiraslan bəy yaşıl otlu təpənin arxasına doğru addımladı.
Bu vaxt göz yaşlarını silərək onun önünə çıxan İsmayıl:
– Ağa, haqqın dərgahına qovuşdular… – deyib, hönkürdü.
Sarsıntıdan səndirləyən Əmiraslan bəy irəli addım atmaq istəyirdi
ki, arxadan atılan güllələr onu kürəyindən tutdu.
Yaralanmış bolşeviklərdən biri ölüm ayağında onu vurmağa macal tapdı. Qüdsi İsmayılın arxası üstə uzatdığı Əmiraslan bəyə doğru qaçdı:
– Bəy axı Talıb niyə belə etdi. Qırmızı komandır Şəhrizadın kimliyini soruşdu. Məgər mən imkan verərdim ki, kimsə Şəhrizada artıq söz desin. Heç qan da tökülməzdi.
– Sən artıq sağ olunu dedin. Məgər mən səni bunun üçün oxumağa göndərmişdim? – deyib Əmiraslan bəy gözlərini yumdu.
Qüdsi: – İsmayıl, çap kəndə. Əkbər bəyə de, adam göndərsin, meyitləri gəlib aparsınlar, – dedi.
Qüdsi özü də kəndə getmək istəsə də bilirdi ki, Əkbər bəy qardaşı
və oğullarının ölümünü ona bağışlamayacaqdı…
Qüdsi Məmmədrəsulun ölənlər arasında olmadığını görüb bildi ki, o ölməyib. İndi lap təlaşlandı. Məmmədrəsul Əmiraslan bəyin oğullarından ən dəliqanlısı idi. Qisasını Qüdsidən alacaqdı…
***
Fövqəladə Komissiyanın sədri Mircəfər Bağırovun kabinetində
ikisi idi:
– Yoldaş Hacıyev, Kirov maraqlanır ki, iki gün əvvəl baş vermiş hadisənin səbəbi nədir? İnqilabçı silahdaşlarımızın qətlə yetirilməsi azğınlıqdır…
Qüdsi Hacıyev qanlı olaylardan sonra Bakıya qayıdarkən yol boyu bilirdi ki, Bakıda bu suallar ona hələ çox veriləcək. Əsas sual da bu olacaqdı ki, bəs sən niyə sağ qaldın…
Əmiraslan bəy Haqverdiyev onu, adi muzdur oğlunu təhsil almağa göndərdiyindən, bu xeyirxah bəyə ehtiramı vardı. Əslində indi ölkə rəhbərlərindən biri olmasına görə də dolayısı olaraq Əmiraslan bəyə borclu idi. O qanlı olayda Əmiraslan və oğlanları ona tərəf bir güllə də atmamışdılar…
– Yoldaş Bağırov, qırmızı komandirlərə təlimat verilməlidir ki, onlar da
əsgərləri məlumatlandırsınlar. Qız-gəlin, ana-bacı söhbətlərində bu millətlə ehtiyatlı davransınlar…
– Qüdsi, mən səni çoxdan tanımasaydım yəqin ki, indi üzbəüz oturmazdıq. Mən Kirova lazımi qaydada məruzə edəcəm. Amma sən də ehtiyatlı ol. Deyirlər ki, qovğanı başlayan əsas adam da qaçıb…
Qüdsinin başqa yolu yox idi. Ömrü boyu Şəhrizadı sevmişdi. İndi desəydi ki, qırmızı komandiri Talıb vurdu, Şəhrizad da, el-oba da onu ömrü boyu bağışlamayacaqdı. Hamı düşünəcəkdi ki, Qüdsi Şəhrizada görə Talıbı gedər-gəlməzə göndərir, Talıbı inqilab cəlladlarına təslim etməklə Şəhrizada yiyələnmək istəyir…
– Yox, yoldaş Bağırov. Qırmızı komandiri vuran da, gülləbaranı
başlayan da Əmiraslan bəyin kiçik oğlu Məmmədrəsul idi. Hansı ki, qaçıb. Harda olduğu da bəlli deyil…
Bağırov razılaşmaq məcburiyyətində qaldı:
– Oldu, yoldaş Hacıyev. Hər halda Qarabağ revkomuna və fövqəladə
komissiyasına tapşırıq verəcəyik ki, quldur Məmmədrəsul Haqverdiyevi tapıb məhv etsinlər…
2
Ziya bəy ölüm yatağında idi. Arvadı Hurinisə onun yanında göz yaşlarına hakim ola bilmirdi. Var-dövlətinin əlindən çıxması Ziya bəyə o qədər təsir etmirdi. Onu ölüm yatağına salan qardaşı Əmiraslanın və oğullarının qətlə yetirilməsi idi. Neçə vaxtdan bəri Hurinisə xanım Talıb və Şəhrizadı da götürüb Arazın o tayına keçmələrini israr etsə də, ata-oğul bu barədə eşitmək belə istəmirdilər:
– Bu gözəl yurdu, babalarımızın qəbirlərini atıb hara gedə bilərik? Ondansa başımıza bir güllə çaxmaq daha şərəflidir.
Talıb bəy həm də onu deyirdi ki, – Ana, qürbət bizi qəbul edər… Amma süddənyanıq quzular kimi gözümüz daim bu tərəfdə qalar, könlümüz də od tutar… Quruluş dəyişib, var-dövlətimiz gedib, amma bəyliyimiz gedə bilməz, ana…
Oğlu Talıba görə qorxu keçirən Hürinisə xanım hər gün, hər an düşünürdü ki, gözünün ağı-qarası olan ciyərparasını gəlib aparacaqlar. Qırmızı komandirin ölümünü Talıb bəyə bu hökumət bağışlamayacaq. Geci-tezi vardı…
Ziya bəy oğlunu və gəlinini yanında görmək istədi. Şəhrizad baş vermiş olaylardan sonra neçə gün idi ki, iştahadan da kəsilmiş, üzüntüsü səngimək bilmirdi. O bir an öncə Amanbəyliyə qayıtmaq istəyirdi. Ata-anasının, qardaşlarının qəbrini ziyarət etməklə təskinlik tapa bilərdi. İndi əmisi Ziyanı da ölüm yatağında görməsi onun son ümidini də alt-üst edirdi. Dünyalar gözəlinin xoşbəxt və qayğısız günləri başa çatmışdı. Bir daha üzü güləcəyinə inanmırdı Şəhrizad… Yeganə sağ qalmış qardaşı Məmmədrəsul üçün dua edirdi. Məmmədrəsulun isə nə öldüsü, nə də qaldısı bəlli idi…
…Ziya bəyin yasının üçüncü günü Talıb qərar verdi. Şəhrizadın gündən-günə əriyən vücuduna sadəcə baxıb üzülməklə sevgilisinə yardım edə bilmirdi. Nəyin bahasına olursa-olsun Amanbəyliyə qayıtmalıydılar. Ata yurdu Şəhrizadın yaralarını bəlkə də bir qədər ovudardı…
***
Atlılar Soltanbud meşəsinin ən qalın yerində dayandılar. Öndə gedən Məmmədrəsul bəy atını durdurub başlarını bir-birinə söykəmiş beş çinar gördü. Bu çinarların budaqları qol-boyun olub bir-birinə sarılmışdı. Yarpaqlar yuxarıda cərgələnib birləşərək çətirlənmiş, bu çətirin altında sərin kölgəlik yaratmışdı.
Atını ağacların ortasına sürdü. Yolçular da atdan enib çətirin altında özlərinə yer elədilər. Məmmədrəsul bəy başını qaldırıb ağacları süzdü. Aman Allah, bu beş çinar neçə gün əvvəl qətlə yetirilən qardaşları idi. Ağaca çevrilib baş-başa verərək, kiçik qardaşları Məmmədrəsulu günəşin qızmar şəfəqlərindən qorumağa çalışırdılar. Yanındakılar görməsin deyə içində ağlayan Məmmədrəsul əllərini başının altında cütləyib yuxarı, yamyaşıl yarpaqlara baxdı…
Yeni hökumətdən narazı olan daha dörd bəy oğlu da ona qoşulmuşdu. Hər zaman qu quşu tükündən olan döşəklərdə yatan bəylər qərar vermişdilər, ətraflarına daha çox insan toplayıb bolşevik hökuməti ilə mübarizə aparacaqdılar. Onların qaçaq həyatı başlamışdı. Bu dəstənin başında duran Məmmədrəsul bəyin fikri qəti idi. "Bacımızı Qüdsiyə vermədik deyə bizdən qisas aldı. Atamın, qardaşlarımın ölümünə o bais oldu. Nədən o bolşevikləri birbaşa bizim kəndimizə gətirdi… Qüdsini öldürüb qisasını almayınca mənim məskənim bu meşələr olacaq…"
Fərrux Kürün qarşı sahilindən, “quru” bəylərin nəslindən idi… Fərruxu bu kəndə məktəb qurmağa göndərmişdilər. Realnı məktəbdə oxuduğu vaxtlardan bolşeviklərə qoşulan Fərrux əslində Bakıdan bu kəndə göndərilməsindən narazı idi. Amanbəyli adındakı “bəy” kəlməsini də özünə qarşı yönəlmiş söyüş kimi hiss edirdi.
Bəy sinfinə nifrət edirdi Fərrux. O, uşaqlıqdan bəri təmiz və yaraşıqlı bəy çuxasına, bəy balalarının qızıl kəmərlərindəki xəncərləri həyatının kabusu sanmış, gözəl, incə belli bəy qızlarına əl çatmaz xülya kimi baxmışdı. Gədədən bəy olmaz məsəli indi bolşeviklərin qorxusundan gizli söylənilirdi. Amma lap əvvəldən bu zərbi məsəli eşidəndə ona elə gəlirdi ki, “gədə” sözü birbaşa onun ünvanına söylənilir…
Bu nifrət onda hələ körpə vaxtlarından yaranmışdı…
Atasının hər səhər təmiz bəy paltarında Kürün sahilinə gəldiyini, burda əynindəki paltarları çıxarıb qamışın başına bağlayaraq Kürü keçdiyini görmüşdü… O biri sahildə köhnə paltar geyinən atası Amanbəylinin pambıq sahələrində muzdurluq edirdi. Günəmuzd qazandığı pula fayton tutub bəy paltarlarını geyinərək öz kəndlərinə qayıdırdı ki, desinlər bu kişi bəydi…
Onu və digər övladlarını ac-yalavac böyüdən atası öz kəndlərində muzdurluq etsəydi, bundan yaxşı dolanardılar…
Varlı-hallı, torpaq sahibi olan bəylərin birindən o birinə söz aparıb-gətirməklə baş girləyən atasının burnundan fırt eləyib düşməyi qədər ona bənzəyən Fərrux buna görə də daxilən özünə nifrət edirdi…
Atası uğursuzluğu ilə barışa bilmədiyindən anasını gecə-gündüz döyüb incidir, hirsini onlardan çıxan anaları da Fərruxu və digər qardaşlarını hər addımbaşı şillələyib çırpır, bu evin uşaqları nəvaziş nədir bilmirdilər…
Artıq Amanbəyliyə qayıtmış Talıb və Şəhrizad güzəranları üçün gecə-gündüz çalışırdılar. Sovet hökuməti onların bütün var-dövlətini əllərindən alsa da münbit Qarabağ torpağı, bir də hər ikisinin işgüzarlığı onların güzəranını günü-gündən artırır, bir-birini hələ də dəlicəsinə sevirdilər. Bir yaşında olan oğulları Turqaydan sonra, digər oğulları İlyas dünyaya gəlmişdi.
Mehtər oğlu İsmayıl, nökərləri Umud, onun arvadı Xeyransa, çobanları Hümbət də yanlarında idi. Onlara hər işdə yardımçı olurdular…
İsmayılın evlənmək yaşı çoxdan ötsə də, bu barədə heç düşünmürdü. Şəhrizad kimisi bir daha olmayacaqdı… Ürəyində bəy qızına qarşı nə qədər məhəbbəti olsa da, Şəhrizadın üzünə baxmazdı. Şəhrizad onun üçün naməhrəm idi…
Xanımının varlığı, onun xoşbəxtliyi mehtər İsmayıl üçün yetərli idi.
Qanlı xatirələr yaddan çıxmasa da, yeni üsul-idarəyə uyğunlaşan kənd Şəhrizad və Talıbı, onlar da kəndi qoruyurdular.
Fərrux Şəhrizadı ilk dəfə görəndə dünya başına fırlandı. Qərib, qonaq olduğuna görə Talıb Fərruxu həyətlərinə gətirib yemək vermişdi. Onun qarşısına yemək düzən Şəhrizadı Fərrux mələk hesab etmişdi. Ömrü boyu doğru-düzgün qadın nəvazişi görməyən Fərrux sanki gözəl və məlahətli qadının nə demək olduğunu indi anlamışdı.
Əhmədəli köç zamanı Məmmədrəsulun Kürün sahilinə apardığı nökər-qaravaşlardan idi. Kənd məktəbində gözətçi işləyirdi. O, Fərruxu görəndə ikiqat əyilir, hətta su qoyub ayağına kimi yuyurdu. Kəndlilər onu sevməsələr də Əhmədəli Fərruxu özünə çətir eləmişdi. Onun dediklərini qeyd-şərtsiz yerinə yetirir, bu bolşevik ağasının hər zülmünə dözürdü.
Fərrux yol boyu, yaşadığı evə addımladıqca fikirləşirdi ki, bəy oğlu Talıb necə də xoşbəxtdir. Onun Şəhrizad kimi bir xanımı var. Nədən bu qədər inqilab etmişik. Əzablarla, əziyyətlərlə quruluşu devirmişik ki, bu bəy oğlu kef eləsin…
Əhmədəli Fərruxun dilxor olduğunu hiss edib, arvadı Gülgəzə səsləndi:
– Tez elə, çay gətir. Fərrux yoldaş yorğun qəlib.
– Gəldim ay kişi, indi gətirirəm.
Fərruxun gözü yerə sərilmiş gözəl xalçaya, onun üstündəki döşək və mütəkkələrə sataşdı. Döşəyin üstünə yayxanıb dirsəkləndi:
– Nə gözəl xalçadır?
– Bu xalçanı bəy evindən çırpışdırmışıq. Ara qarışanda gecə gətirdim. Görən olmadı. Bildiyimə görə bu xalçanı bəy qızı Şəhrizad öz əlləri ilə toxuyub. Mahalda bu gözəllikdə xalça yoxdur.
– Sənin oğurluq etməyin də var? Aman Allahım, sən oğrusan…
Gülgəz sinəsini qabağa verib, – Ay yoldaş Söhbətov, bu başı batmışa fikir vermə. Özünə böhtan deyən bambılıdır… Bu xalça da yaylağa gedəndə ara qarışdı, bizdə qaldı…
Fərrux əlini xalçanın üzərinə sürtdü. Bu xalçanın hər ipinə, ilməsinə Şəhrizadın əlləri toxunmuşdu. Gözlərini qapadıb Şəhrizadı xəyalında canlandırırdı:
– Şəhrizad belə xalça da toxuya bilir?
– Ehh, Fərrux yoldaş, o müsibət başlarına gəlməsəydi indi nə qədər
gözəl xalçalar toxumuş, tikmələr tikmişdi.
– Hansı müsibətdən danışırsan, Əhmədəli? Olmaya inqilabı deyirsən? Yoxsa ağlını itirmisən?
– Yox əşşi, Sovet hökumətinə mənim canım da qurbandır. Siz nə danışırsınız… Mən atasının və qardaşlarının güllələndiyi müsibəti deyirəm. Talıb bəyimizin qırmızı komandiri öldürdüyü… – Əhmədəli duruxdu. Dili topuq vurdu. “Aman Allahım, mən nə danışıram…” Kənd axundu Əhmədiyyə ağa bütün kəndi qurana əl basdırmışdı ki, bu söhbəti dilə gətirməsinlər.
– Ay qız, Gülgəz, çay nə oldu, – deyib, aradan sivişmək istəyən Əhmədəlini Fərrux durdurdu.
– Nə oldu? Hara gedirsən? Talıb hansı komandiri öldürüb? Danış…
Artıq gec idi. Qul kimi qarşısında əsdiyi Fərrux ondan əl çəkməyəcəkdi. Oxu atıb, yayı gizlədə bilmədi, – yoldaş Fərrux, Şəhrizadın atasını da, qardaşlarını da, Talıb qırmızı komandiri vurduğuna görə, öldürdülər…
Həmin gecə Fərrux səhərə kimi yatmadı. Bakıya, Fövqəladə Komissiyaya donos hazırlayırdı: “Qırmızı komandiri qətlə yetirən qatı inqilab düşməni Talıb Əmiraslan oğlu Haqverdiyev Amanbəylidə əksinqilabi fəaliyyətini davam etdirir”.
Yuxusuz və yorğun olsa da, çiçəyi çırtlayan Fərrux sevinirdi. Bu donosundan sonra Fövqəladə Komissiya Talıbı güllələyəcəkdi. Daha onun qarşısında heç bir maneə qalmayacaqdı. Şəhrizadı ələ keçirdəcəkdi.
Yazdığı donosu tezdən Bakıya yola saldı. Tezliklə Talıbın qətlinə fərman veriləcəyi günü gözləyirdi…
3
Çoban Hümbət qoyunları Soltanbuda doğru sürdü. Payızın ilk aylarında ot dizdən idi. Qoyunların yamyaşıl otu acgözlüklə içəri ötürmələri ona ləzzət edirdi. İri bir çinarın altında uzanıb günəşdən sərinlənir, arabir də qoyunlara baxırdı. Amma yuxu onu tez bir zamanda ağuşuna aldı. Ayılanda ala-toran vaxtıydı. Sürü gözünə dəymirdi. Neçə illər idi ki, əvvəlcə Əmiraslan bəyin, indi isə Talıb bəyin çobanı idi. Bu vaxta qədər sürüdən bir quzu da it-bata düşməmişdi.
Sürünün yoxa çıxması onun ürəyini ağzına gətirmişdi. Hümbət sürünü axtara-axtara xeyli yol qət etdi. Ən qorxduğu şey isə o idi ki, İlyasbudun dərinliklərində ac canavarlar sürünü də, onun özünü də parça-parça edərdi. Amma hələlik nə qoyunlar, nə də canavarlar gözə dəyirdi. Hava artıq qaralmış, süd kimi ay bəxtindən aydınlıq gətirmişdi. Yoxsa zülmət qaranlıqda bağrı yarılardı.
Meşənin dərinliyinə doğru getdikcə ay işığı iri gövdəli ağacların çətirindən görünməz olurdu. Birdən zülmət qaranlıq ətrafı bürüdü. Önündə iki göz parlayırdı. Amma get-gedə bu gözlərin sayı artırdı. Canavar sürüsü onu dövrəyə almışdı . Öndəki iri gözlər ona yaxınlaşırdı. Hümbətin boğazı qurumuş, nəfəs alması çətinləşmişdi. O, qorxudan qışqırmaq istəsə də səsi boğazında ilişib qaldı. Birdən Hümbət anladı ki, o, canavar kimi ulayır:
– A-u-u-u-u…
Atəş səsləri onun ulartısını kəsdi. Bayaqdan bəri qaranlıqda sayrışan gözlər yoxa çıxmışdı. Qeyri-ixtiyari yerə uzandı. Bir qədər geri çevrilmək istədikdə əlləri insan çəkmələrinə ilişdi. Başını qaldırıb ona tərəf tuşlanmış tüfəngi indi gördü…
İnsanlardan uzaqda meşənin dərinliyində tək-tənha canavarların əhatəsində qaldığı bir zamanda kimliyindən asılı olmayaraq bəni-adəm övladı ilə qarşılaşmaq onu sevindirdi…
– Kimsən ə? Qalx ayağa.
Hümbətə bu səs tanış gəlsə də, hələ kəsdirə bilmirdi ki, ona tüfəng tuşlamış bu şəxs kimdir.
Ayağa qalxdı. Öndəki tüfəngin arxasından ona tərəf daha dörd tüfəng tuşlanmışdı. Öndəki əli tüfəngli bir qədər də yaxına gəldi.
Aman Allah, bi ki Əmiraslan bəyin oğlu Məmmədrəsul idi.
– Ağa, mənəm, Hümbət. Məni tanımadınmı?
Məmmədrəsul heç nə demədən arxası tərəfə çəkilib, – gəl dalımca, – dedi. Öndə işıqlıqda o ağasının sifətini tam yəqinliklə gördü. Bir vaxtlar mahalın ən laçın oğlu olan Məmmədrəsul sərtləşib kişiləşmişdi.
– Ağa, Allah razı olsun. Sən olmasaydın canavarlar məni parçalayacaqdı.
– Ay gədə, burda neynirsən. Düzünü de. Yoxsa mənim dalımca
göndəriblər səni?
– Qurbanın olum, ağa, yuxuya qaldığımdan qoyun-quzunu itirmişəm, sanki qeybə çəkiliblər. Sürünü axtara-axtara gəlib bura çıxmışam.
– Yalan deyirsən, məlun. Səni bura öyrədib göndəriblər, – artıq xeyli
müddətdi ki, Məmmədrəsul bəylə meşələrə çəkilən, Ağcabədinin Kəbirli bəylərindən olan Soltan bəy dilləndi.
Neçə vaxtdı ki, meşədə həyat sürən Soltan bəy sanki vəhşiləşmişdi. O
hər kəsdən şübhələnirdi.
Hümbət: – Ağa, niyə hirslənirsən, bizim nəsildən satqın çıxmayıb,
bunu Məmmədrəsul bəydən də xəbər ala bilərsən.
Məmmədrəsul hələ də sərt və səbirsiz olaraq qalırdı:
– Eh Hümbət, bəylik qoydular ki, qalsın bizdə. Sən mənə de görüm
Şəhrizad necədir, Talıbdan nə xəbər?
– Ağa, hamı yaxşıdır. Təkcə səndən nigarandırlar. Mehtər oğlu
İsmayıl deyirdi ki, Şəhrizad xanım qardaşı Məmmədrəsulu görmək üçün bütün dünyanı qurban verər…
– Kimə qurban verəcək bu dünyanı, bolşeviklərə? Dünya onlara qalmayacaq… Qisasımı almayınca, bacıma de, dünyadan əl çəkən deyiləm.
– Ağa, bəs mənim qoyunlarım?
Məmmədrəsul ucadan şaqqanaq çəkib güldü:
– Ə qırışmal, sənin qoyunların var? Bizim qoyunlar nə tez sənin
oldu? Arxa tərəfdə dərədədir, götür apar. Bacıma da de ki, gələcəm…
***
Hümbətin gəlib çıxmaması kənddə hamını təlaşlandırmışdı. Kənd
sovetinin sədri Sibir Qəzənfər camaatı səfərbər etmişdi. Hamı əllərində məşəl Soltanbuda tərəf gedib Hümbəti axtarırdı. Səhərə yaxın kəndlilər uzaqdan qaraltı gördülər. Sibir Qəzənfər atını ora çapdı. Hümbətə yaxınlaşıb şallağını çəkdi onu vursun:
– Hardaydın, ə. Camaatı qanbağır eləmisən. Arvadın saçın yolur.
– Qəzənfər qağa, azmışdım.
– Gəl tez ol, düş qabağıma…
Kəndin ağsaqqalı olan Sibir Qəzənfər özündən cavan olan kənd əhlinə övladı kimi baxırdı. Kənddə də hər kəs onun bir sözünü iki eləmirdi.
Kəndlilərin hələ uzaqda olduğunu görən Sibir Qəzənfər atın
üstündən Hümbətə səsləndi:
– Yaxın gəl və mənə diqqətlə qulaq as. – Hümbət yaxınlaşdı. – Bir də gedib başını qurd yuvasının ağzına soxma. Öz ağzını da möhkəm saxla…
Handan-hana Sibir Qəzənfərin nə demək istədiyini anlayan Hümbət:
– Qağa mən heç nə görmədim meşədə. Sadəcə azıb gedib oralara
çıxmışam. Meşədir də…
– Kəs…, – deyə Sibir Qəzənfər Hümbətə səsləndi, – mən sənə sözümü
dedim.
Məmmədrəsulu vəhşi qiyafəsində görüb çox məyus olan Hümbət indi bir az ürəklənmişdi. Deməli, Sibir Qəzənfər də Məmmədrəsulun buralarda, meşədə olduğunu bilirmiş… Kənddə də iclasda deyirdi ki, inqilabın düşmənləri ilə mübarizə aparaq… Hümbət çiyinlərini çəkdi. Çar dövründə uryadnikin adamını öldürüb Sibirdə dustaq yatmış Qəzənfər bu gün də kənd sovetinin sədridir. Bolşeviklər ona çar üsul-idarəsi ilə mübarizə aparmış qəhrəman kimi baxırdılar. Havayı yerə bu kişiyə Sibir Qəzənfər demirlər ki… Hümbət kəndlilərin yaxınlaşdığını görüb fikirdən ayıldı…
– Şükür ki, Hümbət tapıldı. Day dağılışın evinizə, – deyən Sibir
Qəzənfər Hümbətə səsləndi, – Talıba de yanıma gəlsin.
Talıb hər dəfə kənd sovetinin binasını görəndə dünya onun başına
fırlanırdı. Çünki onların evini kənd sovetinə, Əmiraslan bəyin evini isə məktəbə vermişdilər.
İndi Hümbət ona deyəndə ki, Sibir Qəzənfər səni çağırır, ayaqları
getsə də, ürəyi getmək istəmirdi.
Sibir Qəzənfər Talıbı övladı kimi qarşılayıb gecikdirmədən dilləndi:
– Bilirsən ki, mən dünyanın hər üzünü görmüşəm. Sizi istəyib
deyirəm… – Talıb Sibir Qəzənfərin nə demək istədiyini tam anlamayıb sual
dolu nəzərlərlə sovet sədrinə baxdı. Sibir Qəzənfər xısın səslə, – Məmmədrəsulu deyirəm, – dedi.
– Qəzənfər kişi, gör bir neçə vaxtdır mən onun üzünü görmürəm…
– Bilmirəm. Görürsən, ya yox… Amma onu bilirəm ki, onun
gördüyü işin axırı yoxdur. Tutub güllələyəcəklər. Kişilər o boyda dövlət qurmuşdular Bakıda. Axırı nə oldu? Ölən öldü, sağ qalan da pərən-pərən düşdü vətəndən… Əmin oğlu sizi də zibilə salacaq…
– Mənim əlimdən nə gəlir ki…
– Bax zəmanənin ən doğru cavabı budur. Bizim əlimizdən nə gəlir
ki? Başqa yolumuz yoxdur. Vallah belə getsə, ona görə kəndin də altını üstünə çevirərlər.
Talıb çiyinlərini çəkdi:
– Axı mən onun harada olduğunu hələ də bilmirəm.
– Yaxındadır. Uzaqda deyil. O ya təslim olmalıdır, Ya da Arazı
keçib qeybə çəkilməlidir. Nə vaxtadək meşələrdə canavar kimi yaşayacaq. İndi ətrafda biri öldürülən kimi ondan şübhələnirlər. Fövqəladə komissiya onu axtarır. Geci-tezi var. Tapıb güllələyəcəklər.
– Əlimdən nə gəlir ki?
– Gec-tez o Şəhrizadı görmək istəyəcək. O bacısını çox istəyir. Sizinlə əlaqə qurmaq istəyəcək. Şəhrizada da de, qoy onu yola gətirsin. Onun müqaviməti mənasızdır…
Sibir Qəzənfərin yanından çıxıb evə qayıdan Talıb tərəddüd içərisindəydi. Bilirdi ki, o Şəhrizada Məmmədrəsulun sağ olduğunu, həm də çox yaxında olduğunu desə, qardaşı üçün burnunun ucu göynəyən Şəhrizad Məmmədrəsulu görmək istəyəcək. Mərdliyi, qorxmazlığı ilə seçilən Şəhrizadın imkanı olsaydı hətta at belində qardaşını kənd-kənd, meşə-meşə axtarardı.
Hələlik Şəhrizada bir söz deməmək qərarına gəldi. Məmmədrəsulun xasiyyətinə bələd idi. Gec, ya tez bacısını görmək istəyəcəkdi…
Yaxşı deyiblər ki, cidanı çuvalda gizlətmək olmaz. Məmmədrəsul
söhbəti getdikcə böyüyürdü. Xırçınlıda sovet sədrinin öldürülməsindən sonra bu söhbət daha da böyüdü. Söhbət gəzirdi ki, Xırçınlıda sovet sədrini Məmmədrəsulun dəstəsi qətlə yetirib.
Orda yerlilərdən heç kim sovet sədri olmaq istəmədiyindən, Qəmərlidən təyin olunmuş yeni sovet sədri camaata qan uddurur, qız-gəlini belə qamçılayırdı. Məmmədrəsul da ona həddini bildirmiş, amma sovet sədri bir az da üstünə qoymuşdu. Odur ki, Məmmədrəsul öz adamları ilə gecə kəndə soxulub onu güllələmişdilər.
İndi Məmmədrəsul söhbəti gəlib Fərruxa da çatmışdı. Son vaxtlar Fərrux kəndin axundu Əhmədiyyə ağa ilə də yola getmirdi.
Kəndin qədim qəbiristanında Köyəli baba adlanan ocaq vardı. Bütün
kənd bilirdi ki, bu müqəddəs ocaqda uyuyan Köyəli baba Əhmədiyyənin ulu babasıdır. Əsrlərdən bəri insanların inanc yeri olan Köyəli babanın qəbri üstündə Əmiraslan bəylə Ziya bəy gözəl, əzəmətli kümbəz tikdirmişdi.
Kəndin bütün axundları, mollaları bu nəsildən gəlirdi. Bolşevik hökumətinin tüğyan etdiyi bir dövr olmasına baxmayaraq insanların Köyəli baba ziyarətgahına olan inamı zərrəcən də olsun azalmamışdı.
Əhmədiyyənin evi də ziyarətgahı xatırladırdı. Bu kənddə kimsə bir iş
görməmişdən öncə Əhmədiyyə babaya dua yazdırır, xeyir-dua alırdılar. Xəstələr onun duaları sayəsində şəfa tapırdılar.
Fərrux məktəbdə hər gün təbliğat aparırdı ki, camaat dinə inanmasın.
Əhmədiyyə babaya inanmağın xurafat olduğunu deyən Fərrux, hətta Sibir Qəzənfərin da qəzəbinə tuş gəlmişdi.
– Fərrux, mən tutulan gün rəhmətlik nənəm Əhmədiyyə babaya bir
dua yazdırıb, mənə vermişdi. Sibirə sürgün olundum. Mənimlə Qafqazdan gedənlərin biri də sağ qalmadı. Amma mən geri qayıtdım. Həyatımı o duaya borcluyam. Köyəli baba ocağının gücünü sən hələ görməmisən. Camaatın inancıyla oynama…
– Camaat Leninə, Stalinə inanmalıdır. Olmaya onlara sən də
inanmırsan?
Sibir Qəzənfər arif adam idi. Bir dənə səhv kəlməsi onu Fərrux
kimilərin əli ilə Fövqəladə komissiyanın zindanına yuvarladacaqdı. Odur ki, təmkinini pozmadan dedi:
– Eyy… Sən mənə ağıl öyrətmə. Mən bu dövlət uğrunda
vuruşmuşam, türmələrdə yatmışam. Amma sən neyləmisən?
Fərrux anlayırdı ki, Sibir Qəzənfərə girişə bilməz. Hətta bəziləri deyirdilər ki, Qəzənfər Stalinin özüylə birgə türmədə yatıb…
Sibir Qəzənfərdən ayrılıb məktəbə yollanan Fərrux təlaş içində idi. Talıbdan yazdığı donosla maraqlanan yox idi. Talıbı hər gün görəndə elə bil onun atasına söyürdülər. Qərara aldı ki, sabah sübh tezdən özü Fövqəladə komissiyaya getsin…
Muradxan Qalabəyov bölgənin Fövqəladə komissiyasının sədri idi. Bəy nəslindən olsa da, vaxtilə Peterburqda təhsil alarkən sosial-demokrat ideyaları onu özünə cəlb etmiş, sonradan isə bolşeviklərə qoşulmuşdu. Haqverdiyevləri yaxından tanıyırdı. Əmiraslan bəy də, Ziya bəy də atasının dostları idilər.
İndi qarşısında əyləşib ağzından od tökülən Fərruxa sakit və təmkinlə qulaq asan Qalabəyov köç zamanı qırmızı komandirin güllələnməsi olayından da hərtərəfli xəbərdar idi.
– Yoldaş Qalabəyov, bolşevik qatilinin əl-qolunu sallayıb aramızda
gəzməsinə mən bir bolşevik olaraq dözə bilmərəm. O təcili həbs edilməli və layiqli cəzasını almalıdır.
Fərrux püskürüb qurtardıqdan sonra eynəyini çıxarıb həmsöhbətinin gözlərinin içinə baxan Qalabəyov dilləndi:
– Fərrux Söhbətov yoldaş! Sizin bir vətəndaş, həm də bolşevik
olaraq sayıqlığınızı alqışlayıram.
– Mən sizə mütəmadi bütün məlumatları verəcəm.
– Çox sağ olun. Minnətdar olarıq. Amma bir məsələni siz bilməlisiniz.
– O nə məsələdi elə?
– Sizin məlumat verdiyiniz məsələ ilə bağlı bildirmək istəyirəm ki,
bu məsələ yoldaş Bağırovun öz rəhbərliyi ilə baxılıb, araşdırılıb, istintaq olunub. Hazırda ölkənin Baş Prokurorunun müavini olan Qüdsi Hacıyev yoldaş dediyiniz hadisənin birbaşa şahididir. Bəyəm siz və ya mən yoldaş Mircəfər Bağırovdan, Qüdsi Hacıyevdən çox bilirik? Onlar bu məsələni araşdırıb nöqtəsini də qoyublar. Talıb Əmiraslan oğlu Haqverdiyev də bu məsələdə birbaşa günahkar olsaydı nə Bağırov, nə də ki, Hacıyev yoldaşlar onun azadlıqda qalmasına imkan verməzdilər. İnqilabi tribunal onu çoxdan güllələmişdi. İstintaq materiallarından görünür ki, qırmızı komandir Savelyevi güllələyən isə Məmmədrəsul Haqverdiyevdir. Tərəfimizdən axtarılır. Bax bu qəddar banditin tapılmasına köməklik etsəniz minnətdar olaram.
Bəy nəslindən olan ziyalı Qalabəyov dediklərinə Fərruxu bir daha inandırmaq üçün təkrar söylədi: – Yoldaş Bağırov səhv qərar verə bilməz.
Əli hər yerdən üzülmüş Fərrux yamanlığını davam etdirirdi:
– Bəlkə Bağırov yoldaşa Qüdsi Hacıyev düzgün məlumat verməyib?
Qalabəyov hirsləndi:
– Özünüzü yığışdırın, Söhbətov. Siz respublikanın rəhbərləri
haqqında necə belə sözlər işlədə bilərsiniz? Ayıb olsun. Sizi xəbərdar edirəm, kişilərin qulağına çatar, heç də sizin üçün yaxşı olmaz. Gedə bilərsiniz…
Əli ətəyindən uzun qayıdan Fərruxun heyrətdən gözləri bərəlmişdi. O ümid edirdi ki, Talıbın güllələnməsinə nail olub Şəhrizadı tezliklə ələ keçirəcək. Amma bu o qədər də asan deyildi…
İndi Talıbın Məmmədrəsulla əlaqəsi olduğunu ortaya qoymaq üçün çalışmalıydı…
Öz işinin peşəkarı olan Muradxan Qalabəyov Fərrux getdikdən sonra düşündü ki, Amanbəylidə hələ çox olaylar olacaq… İndi yadına düşdü ki, Fövqəladə komissiyanın respublikanın bütün ərazisində geniş agentura şəbəkəsi qurduğu bir halda nədənsə Amanbəylidə bir nəfər də olsun agentləri yoxdur? Düzdür bu bir qədər də Sibir Qəzənfərdən qaynaqlanırdı. Türmə həyatını gözəl bilən Qəzənfər kişi öz kəndlərində agentlərin olmasının qarşısını alırdı. Hər dəfə çekistlərdən kimsə kəndə gələndə yeyib-içməklə həmin əməkdaşın başını qatıb kənddən kimisə yanlamasına imkan vermirdi.
Muradxan əməkdaşı Cəbrayılovu yanına çağırıb göstəriş verdi: “Amanbəylidə bizimlə gizli əməkdaşlıq etməyə hazır olan şəxslər müəyyən edilməlidir”.
Cəbrayılov, – yoldaş rəis, bir qədər əvvəl sizin yanınızda olan Fərrux Söhbətovu cəlb etsək olmaz? – dedi.
– Cəbrayılov, Söhbətov anadan agent doğulub. Onu cəlb etməyə
ehtiyac yoxdur. Özü, biz istəməsək də, gəlib hər şeyi deyəcək. Sən gizli əməkdaşları müəyyən elə.
– Oldu, yoldaş rəis, – deyib Cəbrayılov getdi.
Xırçınlıdakı hadisələrdən sonra onun və yoldaşlarının hər yerdə
axtarıldığını Məmmədrəsul yaxşı bilirdi. Qaçaq həyatı onu da, yoldaşlarını da bezdirmişdi. İlyas bəy son zamanlar israr edirdi ki, Arazı keçib İrana qaçsınlar. Başqa yerlərə də üz tuta bilərdilər…
Səhərin ayazı Məmmədrəsulu üşütsə də ona ana südü qədər doğma
olan bu təmiz havanı ciyərlərinə çəkdi. “Qürbət… Qürbət… Qürbətin havası onu boğacaqdı… Bu havadan, bu meşədən, bu gözəllikdən qürbətdə vardımı? Əlbəttə var… Orda da torpaq, bu səfalı meşədən var… Amma Məmmədrəsulun damarlarından axan qan olduğu qəriblikdə kiminsə tənəsinə dözəcəkmi? Orda da Məmmədrəsul bəy olacaqmı? Amma qaçaq olsan belə, ətrafında sədaqətli dostlar, doğmalar var. Qürbət gözəl ola bilər. Amma qürbət nə vaxtsa yenidən Vətənə daha xoşbəxt qayıtmaq üçündür…”
Gözləri doldu. Anası, atası gözləri önündə dayandılar. Sanki onlar
xəyal deyil, canlı idilər. Anası, – igid balam, çoxdandır sənə öz əlimlə hazırladığım yorğan-döşəkdə yatmırsan. Nə yaman qocalmısan, can bala. Mən səni belə qoyub getməmişdim axı…
Növbə atasına çatdı: – Məmmədrəsul, namusuna, qeyrətinə heyranam, oğul. Bilirəm qisasımızı almağa çalışırsan. Qürbətə getməyəcəyini bilirəm. Amma yerini dəyiş, oğul. Düşmən sənin bir addımlığındadır.
Anasının ətrini duydu. Atasının dediyi söz bir xəbərdarlıq idi.
Yerimizi dəyişməliyik… Amma öncə mən Şəhrizadı görməliyəm.
Anamın ətrini yalnız ondan, əziz bacımdan ala bilərəm…
Gecənin qaranlığında Şəhrizad və Talıb yatağında, Turqay ilə
Ilyas isə aralarında yatmışdılar. Qapı asta-asta döyülürdü. “Tuk… Tuk… Tuk…”
Şəhrizad gözlərini açdı. Talıb da oyandı.
– Aman Allah, xeyirdirmi, görəsən?
– Gecənin bu vaxtı kim ola?
Talıb cəld yerindən qalxıb, qapıya tərəf getdi. Gələn Məmmədrəsul
idi. Zil qara saqqalın, uzanmış saçların arxasından bir zamanlar bütün mahalda ad çıxarmış Məmmədrəsul bəyin gözləri baxırdı…
Şəhrizad qardaşına sarıldı, göz yaşlarını saxlaya bilməyib,
– Bəyim, atam, bu dünyada tək ümidim…, – dedi.
Məmmədrəsul bacısını sakitləşdirdi,
– Bax, gəldim… Səni gördüm, daha heç bir dərdim yoxdur…
Sonra Məmmədrəsulla Talıb ilə bir-birinə sarıldılar.
Baş vermiş qanlı hadisədən sonra hələ də özünü günahkar sayan Talıb bəy başını aşağı saldı. O hər zaman düşünürdü ki, kaş Əmiraslan bəy ona "Şəhrizadı da götür qaçın Şuşaya", deyəndə ona qulaq asmayaydı. Kaş o, son damla qanına kimi vuruşaydı, amma qayınları, həm də əmisi oğlanları olan Abbasqulu, Allahyar, İmamyar, Ramazan, Hüseyn ölməyəydilər. Onlar kimi igidlərin əvəzi yox idi. İndi Məmmədrəsul da çöllərə düşməzdi…
Məmmədrəsul yuyunub çörək yedikdən sonra dedi:
– Son vaxtlar yaman əl-ayağa düşüblər. Çaqqalların da sayı artıb…
Dedim bir də sizi nə vaxt görəcəm… Hər an, hər şey ola bilər…
Şəhrizad:
– Allah qorusun, bəy. Sən Allah, özünü qoru, – dedi.
Talıb:
– Eh, Şəhrizad, indi onu hər yerdə axtarırlar, Xırçınlıdakı
hadisədən də sonra lap azğınlaşıblar, – dedi.
– Mən qisasımı almamış, heç yerə gedən deyiləm. O Qüdsini qanına
qəltan edəcəm…
– Məmmədrəsul, axı biz hələ dəqiq bilmirik Qüdsi bizim arxamızca
nə üçün gəlmişdi. Bəlkə də bizi qorumaq üçün… Amma belə alındı…
– Sən nə danışırsan, Talıb bəy, xeyir ola, mahala girən kimi
qırmızıları birinci bizim kəndə gətirir, orda bizi görməyib arxamızca təqib edir… O cavab verəcək…
Şəhrizad da, Talıb da bilirdilər ki, Əmiraslan bəyin kiçik oğlunu
dediyindən döndərmək mümkün deyil…
Məmmədrəsul ayağa qalxıb getmək istəyəndə Şəhrizad onun qarşısını kəsdi:
– Bəyim, hara gedirsən? Dədəmin, qardaşlarımın iyini səndən
almamış bizi qoyub getmə.
– Kür daşıb, Şəhrizad. Meşə su içindədir. Yerimizi dəyişməliyik.
Yoldaşlarım məni gözləyir. Allah bilir bir də səni görə biləcəmmi?
Şəhrizad hönkürdü. Qardaşının boynunu qucaqlayıb, sanki onu son dəfə görürmüş kimi buraxmaq istəmədi.
Məmmədrəsul qapıdan çıxıb getsə də, onun xəyalı uzun müddət gözləri önündən getmədi…
***
Camaatı kolxoz binasında toplamışdılar. 1931-ci il, mayın 18-i idi…
Fövqəladə komissiyasının əməkdaşı Qeybəli Cəbrayılov iclasda gəlişinin məqsədini açıqladı:
– Yoldaşlar, dünən Şoranlıda baş verən daşqınla əlaqədar, respublika Baş Prokurorunun müavini Qüdsi Hacıyev yoldaş oraya getmişdi. İnqilabın düşmənləri onu qətlə yetiriblər. Sovet hakimiyyəti neçə illərdi ki, bərqərar olsa da, proletar inqilabının düşmənləri, bəylərin, qolçomaqların tör-töküntüləri meşələrdə, dağlarda gizlənərək xaincəsinə inqilabın rəhbərlərinə, xalqın layiqli nümayəndələrinə qarşı quldurluq edir, proletar hakimiyyətini devirmək istəyirlər. Dünənki qətl hadisəsi də həmin xainlərin əməlləridir.
Fərrux Qüdsi Hacıyevin qətlə yetirildiyini eşidən kimi qeyri-ixtiyari ön tərəfdə oturan Talıba tərəf baxdı. Muradxan Qalabəyovla söhbətdən sonra o Talıbı Sovet hökumətinin ətçəkən maşınının ağzına atmaq üçün qarşısını kəsən maneənin Baş prokurorun müavini Qüdsi Hacıyev olduğunu düşünürdü. Artıq önü açılmışdı. Şəhrizadı ələ keçirməsinə bir addım qalmışdı. Qüdsi ortada yoxdursa, yəqin ki, onu Fövqəladə komissiyasının sədri Mircəfər də müdafiə etməzdi.
– Əə, dur de də kim öldürüb Qüdsini, – deyə qəzəblə Fərrux yanında
oturmuş Əhmədəlinin qulağına dedi.
Yerində donub qalan Əhmədəli ağappaq oldu:
– Kim öldürüb ki?
– Ə guya bilmirsən?
– Vallah bilmirəm, yoldaş Söhbətov.
– Tülküsən, tülkü… İndi yox. İclas qurtaranda Cəbrayılova
yaxınlaşıb de ki, Qüdsini Talıbın göstərişi ilə Məmmədrəsul öldürüb. Eşidirsən məni?
Yerində donub qalmış Əhmədəli handan-hana:
– Oldu, baş üstə, yoldaş Söhbətov, – dedi.
– Yoldaşlar, indi siz ikiqat ayıq olmalısınız, inqilab düşmənlərini
vaxtında ifşa edib xəbər verməlisiniz.
İclas başa çatdı. Camaat dağılışırdı. Fərrux Əhmədəliyə baxıb başı ilə Cəbrayılova tərəf göstərdi.
Əhmədəli başını silkələyib Cəbrayılovun arxasınca getdi. Çekistin yanında sovet sədri Sibir Qəzənfər və kolxoz sədri Süleyman olduğundan Əhmədəli Cəbrayılova yaxınlaşa bilmirdi. Bayaqdan bəri Əhmədəlinin onların arxasınca gəldiyini görən Cəbrayılov yanındakılara, – siz kolxoz idarəsinə gedin. Mənim klub müdiri ilə söhbətim olacaq, – deyib onları yola salmağa çalışdı.
Kolxoz sədri Süleyman klub müdiri Məhərrəmi səslədi.
Yaxınlaşan Məhərrəmi Cəbrayılova təqdim edən Süleyman dilləndi:
– Bu da bizim klub müdiri.
– Gedin, yoldaşlar, işimi bitirim, gələrəm.
İrəlidə Məhərrəm, arxasınca isə Qeybəli Cəbrayılov kluba doğru gedirdilər ki, Əhmədəli çekisti yanladı:
– Yoldaş Cəbrayılov, mən bilirəm Qüdsi Hacıyevi kim öldürüb, –
xısın səslə dedi.
Cəbrayılov ayaq saxlayıb, – kim öldürüb? – deyə Əhmədəlinin verəcəyi məlumatı gözlədi.
– Talıbın göstərişi ilə Məmmədrəsul…
– Bunu hardan bilirsiniz?
Əhmədəli duruxdu. Cəbrayılovun belə bir sual verəcəyi barədə heç düşünməmişdi. Xeyli keçməsinə baxmayaraq, hələ də onun üzünə baxıb cavab verməyən Əhmədəlini ayıltmaq üçün sual verdi.
– Bu məlumat sizdə hardandır?
Çaşbaş qalan Əhmədəli nə deyəcəyinə qərar verə bilməsə də dilləndi:
– Yoldaş Fərrux Söhbətov dedi.
– Aydındır, yoldaş… Sabah mənim yanıma Fövqəladə komissiyaya
gələrsiniz…
Cəbrayılovun Fərruxun Talıb ilə bağlı yazdığı donoslardan xəbəri vardı. Onun Muradxan Qalabəyovla etdiyi söhbətləri də bilirdi.
Cəbrayılov Əhmədəlini yanına başqa məqsədlə çağırırdı. Qalabəyov ona iradını bildirmişdi. Ölkənin hər bölgəsində, kəndində məxfi əməkdaşlığa cəlb olunan şəxslərin sayı günü-gündən artdığı bir şəraitdə Amanbəylidə bir nəfər də olsun məxfi əməkdaşın olmaması çatışmazlıq idi. İndi Cəbrayılov bu nöqsanı düzəltməli idi.
Sovetlik Əyricə kəndində qurulmuşdu. Bura bir neçə kənd daxil idi. Həmçinin Amanbəyli də. Sibir Qəzənfərin işi başından aşırdı. Kolxoz sədri olan əmisi oğlu Süleymanın da səriştəsiz olması, Süleymanın hər addımı onunla məsləhətləşməsi vaxtını ikiqat alırdı.
Sibir Qəzənfər narahat idi. İmperiyanın tərkibində olanda digər bolşevik yoldaşları ilə əbədi bərabərliyə, demokratiyaya zəmin yaradacaq bir cəmiyyət quracaqlarına inansa da, ömrünün xeyli hissəsini mübarizədə və türmələrdə keçirmiş Sibir Qəzənfər bütün ölkənin indi böyük bir türməyə dönüşünü görürdü. Ətçəkən maşının qulpunu fırladanlar onu elə hərəkətə gətirmişdilər ki, artıq durdurmaq mümkün deyildi. Belə getsə həmin ətçəkənin içinə qulpu fırladanların özləri də düşəcəkdi…
Cəbrayılovun bu gün kənd klubundakı çıxışından sonra kəndliləri bir-bir çağırıb söhbət etməsi onu narahat edirdi. Hiss edirdi ki, təcrübəli Qalabəyovdan xeyli cavan olan Cəbrayılov hər bir kəsdən potensial təxribatçı, əksinqilabçı kimi şübhələnir. Yalnız məxfi əməkdaşlar onun gözündə daha inanılmışlar idi.
Bir qədər əvvəl Süleyman da onun yanına gəlib demişdi ki, Cəbrayılov ona məxfi əməkdaşlıq təklif edib. O, Süleymana demişdi ki, razılaşmaq zorundadır. Yoxsa prokurorluğa, partiya təşkilatına elə məlumatlar uydurub ötürərlər ki, Süleyman dünyaya gəldiyinə peşman olar…
***
Mehtər İsmayılın atasının ölümündən sonra anası Nəsibə havalanmışdı: – Apardılar kişini, apardılar…
Çoban Hümbətin arvadı Nübar əllərini qoynunda cütləyib əsəbiləşdi:
– Yenə başladı… Ağız, hara apardılar kişini. Odeyy qəbiristandadır.
– Yox. Qırmızıpapaqlar apardılar… Apardılar revkoma.
– Bıy, başıma xeyir.
– Revkom uçub, uçub Revkom. Kişi də qalıb altında.
Artıq xeyli müddət keçməsinə baxmayaraq Nübar hələ də ərinin Revkomun uçmuş binası altında olduğunu düşünürdü.
Nübar Şəhrizadı qoyub gedə bilməsə də, neçə vaxt idi ki, Hümbəti məcbur edirdi ki, kolxozdan həyətyanı sahə alsınlar, ev tikib köçsünlər. Bir yandan da Nəsibənin eyni sözləri təkrar etməsi onu əndazədən çıxarırdı.
Şəhrizad eyvanda göründü. Bir qədər əvvəl Cəbrayılovun iclasda kənd camaatına Qüdsi Hacıyevin ölüm xəbərini dedikdən sonra bütün kənd pıçıldaşırdı ki, Qüdsini Məmmədrəsul öldürüb.
İndi keçmiş xanımını eyvanda görən Nübar adəti üzrə özünü yığışdırdı. Amma daha Şəhrizada xanım deyə müraciət etmirdi.
Şəhrizad bunu hiss etsə də, heç üzə vurmadı.
– Sən elə mənim bacımsan, – deyib, o özü Nübarı bu əziyyətdən
qurtardı.
– Salam, ay bacı.
– Salam, Nübar.
– İndi gəlirəm. Sözüm var.
Həyətə çıxan Şəhrizad Nübarın sözlü adama oxşadığını duymuşdu.
– Nə deyəcəkdin, buyur.
Nübar duruxdu. Bir qədər özünü toparlayıb kənddə dolaşan dedi-qodunu Şəhrizada çatdırdı. Qəhər Şəhrizadın bağrını deşirdi. İstədi ki, Nübara desin ki, "mənim qardaşım öldürə bilməzdi Qüdsini. Qüdsi öldürülən gecə qardaşım mənim yanımda, evdə idi". Amma Nübara bu sözləri deyə bilmədi. Qardaşının onlara gəlişini heç kim bilməməli idi.
Qüdsinin ölümündə qardaşının əli olmadığına tam əmin idi Şəhrizad:
– Yalandır, mənim qardaşım Qüdsini öldürə bilməzdi…
Həyət qapısından içəri girən İsmayıl ortada ayaq üstə dayanıb söhbət
edən Şəhrizad və Nübarı görüb hər şeyi anladı. O artıq bilirdi ki, söhbət nədən gedir… İnsanlar artıq öz sözlərini demişdilər. Qüdsini öldürənin Məmmədrəsul Haqverdiyev olduğuna hər kəs özünü inandırmışdı…
Həyatını verməyə hazır olduğu Şəhrizadın qardaşı haqqında deyilən bu sözlər onun xanımının da, bəyi Talıbın da üzərinə kölgə salırdı.
Özünü bu ailənin bir parçası hiss edən İsmayıl son vaxtlar az qalırdı
ki, hər şeyi atıb Məmmədrəsula qoşulsun.
İnsanın taleyi, ömrünün uzunluğu öz əlində deyil. Amma insana
ayrılmış müddət ərzində neçə günü mənalı yaşaması onun öz əlindədir…
Çətin və acılı günlərin şirin sonluğunu dadmaq yalnız mənalı ömür sürmək üçün yaşayanlara qismət olur. Çünki çoxları nə vaxtsa yaşayacaqları günə çatmaq üçün günləri, ayları sayaraq "heyhat, ömür keçdi", dedikləri anda, bir başqası növbəti anını yaşamağına davam edir. Beləcə də həmin mənalı anlar toplanaraq sonda "mən yaşadım", dedizdirir insana…
– Salam, ay İsmayıl. Hələ bir bəri dur, – bunu Şəhrizadın hələ də
yanında durub, guya ürək-dirək verən, amma əslində yarasının qaysağını qoparan Nübar dedi.
Onsuz da dilxor olan İsmayıl onların beş-altı addımlığında dayanıb, – Nübar xala, eşidirəm, buyur, – dedi.
Nübar yenə də Şəhrizada xitabən, – ay bacı, – deyib, sözünə davam etdi: – Bu gədə nə düşünür mən bilmirəm. Ədə, anan yazıqdır. Bir halal
süd əmmiş al, gətir evə, o arvada dayaq olsun.
İsmayıl bilirdi Nübar nəyə eyham vurur.
– Ay bacı, sən denən ona, nə vaxtacan subay gəzəcək?
Şəhrizad İsmayılı çox istəyirdi. Ona qardaş gözüylə baxırdı. Bayaqdan bəri Məmmədrəsul söhbətinə görə dilxor olan Şəhrizad sanki öz doğma qardaşını evləndirəcəyi qədər sevindi:
– İsmayıl, düz deyir də. Mahalın hansı qızını istəsən, sənə uça-uça
gələr…
– Yox, bir az sən də…, – deyə Nübar etirazını bildirdi.
Şəhrizad söhbətin nədən getdiyini bilməsə də, İsmayıl hər şeyi gözəl anlayırdı. İsmayıl Nübarın qızı Xoşqədəmin onu sevdiyini bir-iki ay idi ki, anlamışdı.
Nədənsə əvvəllər o, evdə olmayanda xəstə anasına bir stəkan su belə verməyən Nübar da, Xoşqədəm də xeyli dəyişmişdilər.
İndi hər dəfə evə qayıdanda Xoşqədəmi anası Nəsibənin yanında görürdü. Xoşqədəm Nəsibəyə qulluq edir, vaxtlı-vaxtında yeməyini, çayını verirdi. Xoşqədəm sanki deyirdi ki, İsmayıl, məni al, özünə arvad elə. Mən sənin anana elə baxacam ki, vicdanın yol verməyəcək məni boşayasan…
Bu fikirlərlə beynini arıtlayan İsmayılın yadına Şəhrizadın bir qədər əvvəl dediyi sözlər düşdü:
– Mahalda hansı qızı istəsən, sənə uça-uça gələr…
İsmayıl acıqla ürəyində dedi: "Nübarın qızı Xoşqədəm də, Əhmədəlinin məni dəlicəsinə sevən qızı Ayna da gözəllikdə səndən heç də geri qalmırlar. Amma mən bədbəxt nə edim ki, mən yalnız səni sevirəm, Şəhrizad, çox heyf ki, mən bunu sənə heç bir vaxt deyə bilməyəcəm…"
İsmayıl nümayişkaranə şəkildə geri çevrilib yaxındakı daxmalarına
girdi. Xoşqədəm anası Nəsibənin yastığını rahlayırdı. İçəri girən İsmayıla
tərəf çevrilib barmağını dodaqlarına tərəf apardı:
– Sss… – Sonra İsmayıla tərəf bir-iki addım atıb yavaş səslə, – yatır, – dedi.
İsmayıl:
– Sağ ol, Xoşqədəm, sən gedə bilərsən, – dedi.
– Ac olarsan, yaxşı buğlama bişirmişəm, çəkim, ye.
– Yox, sağ ol, əziyyət çəkmə, ac deyiləm.
– Onda çay iç.
– Yox, köhnə çinarın altındakı bulaqdan su içdim…
Xoşqədəm İsmayılın qarşısında dayanıb başını aşağı saldı. Yanaqları
qıpqırmızı idi. Sanki deyirdi ki, məni sev, İsmayıl. Nədən mənə diqqət vermir, mən tərəfə baxmırsan. Qızın duruşu İsmayıldan cavab gözləyirdi.
İsmayılsa sandığın üstündə əyləşib yatmış anasına tərəf baxırdı.
– Yaxşı, mən gedim. Evdəyəm. Acsan xəbər ver, gəlim çayını, suyunu verim.
– Yaxşı… – İsmayıl könülsüz cavab verdi…
Bu yerlərin qız-gəlinləri öz sevgilərini oğlanlara, kişilərə heç vaxt
sözlə deməzdilər. Onların hərəkəti, baxışları hər şeyi deyirdi.
Bu gün sahədə işləyəndə də eyni briqadada olan Aynanın
ona tez-tez su gətirməsi, bütün iş boyu tarlada İsmayıldan gözlərini çəkməməyi, Əhmədəli qızının İsmayıla əməlli-başlı sevgi etirafı idi. İsmayılın yaşı ötürdü. Bu yaşa qədər kiminsə evlənməməyi bu kənddə söz-söhbət, sual doğururdu. Sağlam, igid oğlan olan İsmayılın evlənməməyinə yalnız bir ad verirdilər ki, yəqin özündən çox razıdır. O, gözəllər-gözəli axtarır.
Xoşqədəm də, Ayna da ərgən qızlar idi. Gözəllikdən, boy-buxundan da əmin idilər. Xoşqədəmin son vaxtlar anasına da diqqət etməsi onu daha şanslı göstərirdi. Amma İsmayılın Aynanı da sevməməyinə heç bir əsas yox idi.
İsmayıl bu gün az qaldı Xoşqədəmə desin ki, "sən çox gözəl və
mehriban qızsan. Lakin mən səninlə evlənməyəcəm". Yəni qızın ümidlərini birdəfəlik qırıb başa salsın ki, özünə gün ağla, başqa istəyənin olsa, ona ərə get. Amma İsmayıl Xoşqədəmə heç nə deyə bilmədi.
Aynaya da deyə bilməyəcəkdi.
Xoşqədəmin evə çox məyus gəlməsi Nübarın gözündən qaçmadı.
– Bir təhər dəyirsən gözümə. Olmaya o imansız xətrinə dəyib?
– Yox, ay ana… O imansız dediyin mənimlə heç kəlmə kəsmək
istəmir. Zalımın oğlu özünü elə aparır ki, elə bil danışmaq da pulnandır.
– Ağız, yəqin utanır də… Anasının da ağlı başındadır ki, desin, ay
bala, yaşın keçir, evlən.
– Nə bilim, ay ana, daha dözə bilmirəm…
– Bıy, başıma xeyir. A-a-a, sən lap ölürsənmiş ki onun üçün.
Xoşqədəm daha heç nə demədi. Dərindən ah çəkib, mütəkkəyə
dirsəkləndi…
Əhmədəli Qeybəli Cəbrayılovun yanından çıxıb kəndə qayıdırdı. O, artıq məxfi əməkdaş kimi fəaliyyət göstərəcəkdi. Cəbrayılov ona demişdi ki, gözünü dörd aç… Məlumatları vaxtında çatdır. Fərrux Söhbətovdan da qorxma. Sən artıq bizim əməkdaşsan.
Həyətə girər-girməz arvadını önündə gördü:
– Nə olub, ay arvad?
– Nə olacaq… Söhbətov yoldaş yuxudan durandan dünyanı dağıdır.
Deyir məndən icazəsiz hara gedib?
– Sən nə dedin?
– Dedim, erkək qoyun can verirdi. Apardı Leş Əliyə vaxtında
çatdırsın. Amma Söhbətovun hirsi soyumaq bilmədi, ay kişi. Başılovlu getdi məktəbə.
– Qələt eləyir Söhbətov. Gedib o axmağa deyəcəm ki, daha bizdə
qalma… Gətirib çıxarmışam ocağımın başına. Bircə gün işə getməyəndə dünyanı dağıdır?
– A kişi, gərək icazə alaydın…
– Nə icazə? Mən ona hara getdiyimi deyə bilməzdim. Yoldaş
Cəbrayılov şəxsən göstəriş verib.
– Bilmirəm, ay kişi. İndi səni işdən çıxarsa, Cəbrayılov arxanda
duracaqmı?
– Arvad, sən belə şeyləri bilməzsən. Get, işinlə məşğul ol.
Söhbətov mənə heç nə edə bilməz.
Arvadının həyəcanı bir qədər səngidi və sakit səslə dedi:
– Təki elə olsun, ay kişi. Mən nə deyirəm.
Əhmədəli daha evə girmədi. Məktəbə doğru yollanaraq yolboyu təkrarlayırdı: "Mənim arxamda ÇK durub. Söhbətov kimdir?"
Hirsindən kəndir çeynəyən Söhbətov Əhmədəlini görcək bağırdı:
– Hardaydın ə-ə-ə?
– Müdir, erkək əldən getdi: Dedim o başdannan murdar olmamış Leş
Əliyə çatdırım.
– Mənə niyə demədin?
– Müdir, sübh tezdən dedim səni qan-bağır edib yuxudan
durğuzmayım.
Fərruxun səsi yavaşıdı. Nə deyəcəyini bilmədi. Udqunub, – icazəsiz
bir də getsən, səni it kimi qovaram, – dedi.
Əhmədəli ürəyində “İt sənin dədəndir” – deyib, məktəb direktorunun
otağını tərk etdi…
4
Pambıq yığımının qızğın vaxtıydı. Axşamın ala-toranına doğru qadınlar yığdıqları pambığı çuvallarda qapanın yanına daşıyırdılar. Hesabdar İsfəndiyar bir-bir yaxınlaşan qadınların çuvallarını çəkib özündə qeydiyyat aparırdı. Şəhrizadın pambığını çəkib qeydiyyat apardıqdan sonra qıza dedi:
– Halaldır, ay Şəhrizad. Hər günün hesabatından görünür ki, ən çox
pambığı sən yığırsan. Gündəlik normanı ödəyirsən. Halaldır, vallah. Belə getsə, inşallah əmək qabaqcılı alacaqsan.
Şəhrizad heç nə demədən kəlağayısını düzəldib kəndə tərəf addımlayan qadınlara yaxınlaşdı.
– Olacaq da əmək qabaqcılı. Bizim kimi burda tər töküb sonra da
səhərə kimi evdə biş-düşlə məşğul olmur, – bunu Əhmədəlinin arvadı Gülgəz dedi.
Şəhrizad dinmədi. Amma Nübar sinəsini qabağa verib:
– Nə deyirsən ay tülkünün quyruğu, – dedi.
Kənddə hamı Əhmədəliyə tülkü Əhmədəli dediyindən, Nübarın sözləri Gülgəzi cin atına mindirdi. Odur ki, Nübarın üstünə şığıdı. Hesabdar İsfəndiyar, briqadir Alı özlərini çatdırmasaydılar bir-biri ilə saçyolduya çıxan Gülgəzlə Nübarı ayırmaq mümkün olmayacaqdı.
Aralanıb ön tərəfdə gedən Gülgəz qışqırırdı: – Mənə tülkünün quyruğu deyir… Özün nəsən sən… Bəy qızının tulası…
Baş verən dava-dalaş hamıdan çox Şəhrizada təsir etmişdi. Axı nəyə görə insanlar ondan əl çəkmirdilər. Bir neçə gün idi ki, Qüdsinin ölümündə heç bir əli olmayan qardaşı Məmmədrəsul barədə şər-böhtan deyir, bu gün də onun min-bir əziyyət bahasına hamıdan çox pambıq yığmasına qibtə edirdilər. Bəyəm o, günahkardır ki, bəy qızıdır?
Şəhrizad dərindən ah çəkdi. Səhərdən bəri ayaq üstündə işlədiyindən şişmiş ayaqları sözünə baxmırdı. Bir yandan da Gülgəzin Nübara “Bəy qızının tulası”, – deməsinə lap çox üzülürdü…
Kənddə Talıb qədər ikinci savadlı yox idi. Onu məktəbə müəllim götürməsələr də, əlacsız qalıb kolxoza mühasib götürmüşdülər. Kolxoz sədri Süleyman savadsız olduğundan onun da, kolxozun da bütün yazı-pozu işlərini Talıb aparırdı.
Hesabdar İsfəndiyar bu günün yığım qeydlərini yazdığı dəftəri gətirib Talıbın stolunun üstünə qoydu. Talıb dəftəri açıb əmək günü kitabına göstəriciləri köçürərkən gözü Şəhrizadın bu gün də hamıdan çox pambıq yığdığını göstərən rəqəmlərə sataşdı. Dünyada ən çox sevdiyi insanın, Şəhrizadın uğurlarına sevinən Talıbın dodağı qaçsa da, ürəyindən qara qanlar axdı. O cür naz-nemət içində yaşamış xanımının hər gün qızmar günəş şəfəqləri altında qul kimi işləməsi Talıbı çox üzürdü. Hər gün bir yastığa baş qoyanda arvadının vaxtilə bir cüt göyərçini xatırladan əllərinin necə kobudlaşdığını, qabardan xətt-xətt olduğunu görürdü.
Talıb neçə dəfə istəmişdi Şəhrizada desin ki, pambığa getmə. Amma anlayırdı ki, bu, mümkün deyil. Onsuz da ağzıgöyçəklər onlara hələ də sinfi düşmən kimi baxırdılar…
***
Fərrux dəliyə dönmüşdü. Əhmədəlinin son dövrlər dəyişən üzü, arvadı Gülgəzin ona əvvəlki kimi qulluq etməməyi onu cin atına mindirirdi…
Özünə ailə, ev-eşik qurmağın vaxtı çatmışdı. Amma nə qədər ki Talıb azadlıqdadır, o Şəhrizadla bağlı arzusuna çata bilməyəcəkdi: Qüdsi Hacıyevin qətlə yetirilməsi onun önünü açsa da, Muradxan Qalabəyov hələ də öz vəzifəsinin başında idi.
Rus dilini pis bilmirdi. Bu dildə yazıb-oxumağı bacarırdı. “Moskvaya, Mərkəzi Komitəyə, Fövqəladə komissiyaya yazacağam. Nə olar, – olar. Qocalıram… Bu bəy oğlu əlini-qolunu sallayıb kənddə at oynada bilməz. Hələ bir mühasib də qoyublar onu. Yazmalıyam. Şəhrizad günün altında solan qızılgül kimi günü-gündən əriyir. Mənim olsa, onu işləməyə qoymaram…”
Bayaqdan bəri, evə gəldiyindən Əhmədəlini və Gülgəzi evdə görmədi. Ürəyi çay istədiyindən dözməyib qışqırdı: – Əhmədəli, Əhmədəli, Gülgəz…
Alt otaqda Fərruxun səsini eşidən Ayna yuxarı qalxdı. Qapını döyüb, – dədəmgil evdə yoxdur. Nənəmin vəziyyəti yaxşı deyil, oraya gediblər, – dedi.
Fərrux sanki Aynanı heç görməyibmiş kimi onu təpədən dırnağadək süzdü. İri sinəsinin yanıyla üzüaşağı uzanan, zil qara hörüklərinə, incə belinə baxdı … "Mən bu qıza əvvəl niyə fikir verməmişəm. Heç də pis qız deyil…"
Ayna Fərruxun nəzərlərini üzərində hiss edib ağzında durduğu, qapını bir qədər özünə tərəf çəkdi. Aynaya baxa-baxa bihuş olub şəhvətinə qul olan Fərrux qapının cırıltısından bir qədər ayıldı:
– Sən çay dəmləyə bilərsən?
– Hazırı var. Təzə dəmləmişəm. İndi gətirərəm.
– Hə, bir çay versən yaxşı olar. Ciyərim yanır.
Bir azdan qapı önündə Aynanın ayaq səsləri eşidildi. Qapı xəfif açıldı. Nəlbəkidəki çay dolu stəkanı irəli uzadan Ayna, heç nə demədən gözlədi ki, Fərrux çayı götürsün. Nəlbəkini qızın əlindən almağa tələsməyən Fərrux bayaqdan bəri uzandığı döşəyin üstündən qalxmadı. Hələ də Ayna ilə bağlı şəhvət dolu xəyalda idi.
Yavaş səslə, – gətir, – dedi.
Ayna içəri keçmək istəmirdi.
– Gətir də. Orda niyə durursan.
Başqa yolu qalmayan Ayna ürkək addımlarla Fərruxun uzandığı döşəyə doğru addımladı.
Qız çayı onun qarşısında xalçanın üstünə qoyub dikəlmək istədikdə bir anın içində yerindən qalxan Fərrux onu qolları arasına aldı. Qızı özünə tərəf sıxıb öpmək istəyirdi ki, üzünə dəyən şillədən gözlərində qığılcım çarpdı.
Kənd qızı güclü əlləri ilə Fərruxu yumruqlayıb ondan canını qurtarmağa çalışdı. Aynanın müqavimətini qıra bilməyən Fərruxun qolları süstləşib yanına düşdü.
Əsəbdən və həyəcandan qıpqırmızı olmuş Ayna geri çevrilib qapıya doğru qaçdı. Fərrux onu durdurmağa çalışsa da, nə söz tapa bildi, nə də ayaqları yerindən tərpəndi.
Etdiyinin indi fərqindəymiş kimi, – aman Allahım, mən nə etdim. Tülkü atasına desə, nə oyun çıxaracaq, hələ məlum deyil. Özü də bu gün səhər onu söymüşəm, – dedi.
Fərrux ən pis halda nə edəcəyini götür-qoy edirdi. Fikirləşirdi ki, qabaqdangəlmişlik etsin…
Hava qaralanadək evdən bayıra çıxmadı Fərrux. Az sonra həyətdən Əhmədəli və Gülgəzin səsləri gəldi. Onların alt evə keçmələrinə imkan vermədi, qapını açıb hər ikisini yuxarı səslədi. Gülgəzin yuxarı qalxmaq fikrinin olmadığını görüb, – Bacı, sən də gəl, – dedi.
Gülgəz təəccüblə çiyinlərini çəkib Əhmədəlinin arxasınca yuxarı qalxdı:
– Axşamınız xeyir. Hara getmişdiniz, çox narahat oldum.
Əhmədəli:
– Anam ağır xəstədir, dedilər arvad məni görmək istəyir,
getmişdik ona baş çəkək, – deyə cavab verdi.
– Mənə niyə demədiniz. Mən də gələrdim sizinlə.
Əhmədəli məktəb direktorunun birdən-birə mülayimləşməsini, səhər
tezdən ona etdiyi təhqirlərin əvəzi kimi qəbul etsə də fikirləşdi ki, “Ayə, deyəsən, bu mənim Cəbrayılovun adamı olduğumu bilib”.
Gülgəz də heç özünə oxşamayan Söhbətovun bu dəyişkənliyini səhər tezdən ona qarşı etdiyi kobud rəftarın, ərinə etdiyi təhqirin üzrxahlığı kimi qəbul etdi.
– Sağ ol, ay müdir. Gəlmiş kimi varsan. Narahat olma. İndi
Gülgəz aşağı düşüb sənə çay, çörək də düzəldər.
– Yox, əziyyət çəkməsin. Mən sizə burda çox əziyyət verirəm. Gərək özümə başqa yer tapım. Daha istəmirəm ki, siz bu qədər əziyyət çəkəsiniz.
– Yox, yoldaş Söhbətov. Sənin burda qalmağın bizə çox xoşdur. Bir də ki, gedib tək necə qalacaqsan? Sənin yeməyini, çayını kim verəcək?
Fərrux birdən durub oturdu. Əli ilə işarə elədi ki, siz də əyləşin. Əhmədəli ilə Gülgəz bir-birinə baxdılar. Söhbətovu heç zaman belə gülərüz və köməksiz görməmişdilər.
– Amma nə vaxtacan belə olacaq? Həmişə siz mənim qulluğumda
durmayacaqsınız ki! Mən də ev-eşik olmalıyam, ya yox?
– Düzdür, yoldaş Söhbətov…
Araya sükut çökdü. Gülgəz dinmirdi. Əhmədəli gülümsəyib:
– Allah bir halal süd əmmiş yetirsin, subaylığın daşını atasan.
– Yetirsin də, yetirsin… Hazır var da. Axtarmağa nə gərək.
– Anlamadım, ay direktor. Əgər varsa, day nə gözləyirsən?
– Məndən asılı heç nə yoxdur. Bu sizdən asılıdır.
Əhmədəli Gülgəzə baxdı, Gülgəz də Söhbətova.
– Ay direktor, kimdisə de, biz də qabağa düşək, görək kimdir.
Fərrux pəncərəyə tərəf baxıb:
– Yox əşşi, uzağa getmək lazım deyil.
– Vallah, mən andıra bilmədim.
Fərrux daha sözü uzatmağın yersiz olduğunu görüb dedi:
– Qızınız Aynanı istəyirəm…
Gülgəzin elə bil indi dili açıldı. Bayaqdan bəri o susqunluğunu
qoruyub saxlasa da, indi daha Fərruxdan utanmadı da:
– Bıy, ay yoldaş Söhbətov, böyük qız dura-dura Aynanı sənə
verə bilmərik. Bir də ki, Ayna səndən çox uşaqdır. Alınmaz bu iş…
Əhmədəli çevrilib arvadına baxdı. Arvadı başı ilə Əhmədəliyə yox dedi. Yəni fikrim qətidir.
– Hə, alınmaz, ay direktor. Böyük qızı verməmiş, onu kimə
verə bilərik ki…
Fərrux Əhmədəlinin böyük qızını görmüşdü. Bayaq Aynanın onu şillələyib əlindən çıxması qıza olan ehtirasını artırmışdı. Artıq o nəyin bahasına olursa-olsun, məhz Aynanı ələ keçirmək istəyirdi. Hələlik isə ortanı səngitmək üçün dedi:
– Mən gözləyərəm. Siz də böyük qızı bir az tez baş-göz edin ki…
Gülgəz:
– Allah qismətini versin. Xeyirlisi. Amma ona hələ çox var… – dedi və qapıya tərəf getdi.
Əhmədəli də sağollaşıb qapıdan çıxdı.
Həmin gün alt evdəkilərdən daha bir səs çıxmadı. Fərrux ac-susuz
yatsa da, şükür elədi ki, Ayna baş verənləri valideynlərinə danışmayıb. Gözlərini yumub yatmağa çalışdı. Xəyalının bir ucunda gənc, dəli ceyranı xatırladan Ayna, o biri ucunda da yaşıdı, dünyalar gözəli Şəhrizad. Xəyalən gah Aynanın, gah da Şəhrizadın yanında olurdu. Birdən at belində Şəhrizada tərəf gələn Talıbı gördü. Tez gözlərini açdı. Yuxusu ərşə çəkilmişdi… Masa üstünə kağız-qələm qoyub oturdu. Moskvaya, Mərkəzi Komitəyə və Fövqəladə komissiyaya Talıbın bu günə kimi azadlıqda qalması barədə donos yazacaqdı…
***
Bu yaz erkən quzuların sayı çox idi. Talıb İsmayılı da götürüb mal bazarına satmağa quzu aparırdı. Erkən quzuları satıb şişək alacaqdılar. Hümbət də bu gün qoyunları tövlədən çıxarmayıb onlarla gəlmişdi. Quzuları qabaqlarına qatıb üzü bazara doğru getdilər…
Sibir Qəzənfər Tərtərin sahili ilə qardaşı, sədr Süleymanla
pambıq sahələrinə baxa-baxa gəlirdilər. Birdən ön tərəfdən bərk şappıltı gəldi. Atlarını yeyinlədib üzü Kürə tərəf çapdılar. Axan çayın ortasında bir qadının suya batıb-çıxdığını gördülər.
Süleyman Sibir Qəzənfərdən cavan olduğundan atını durdurub gimnastyorkasını çıxartdı. Cəld atdan enib Tərtərə baş vurdu. Sibir Qəzənfər də sahədəki kəndlilərə səslənib köməyə çağırdı. Süleyman üzə-üzə özünü batan qadına çatdırıb bir əli ilə qadının qolları altından yapışdı, o biri əli ilə isə üzməyə çalışdı.
Kənd cavanlarından bir neçəsi özünü çaya atıb, Süleymanın
köməyinə yetişdi. Sibir Qəzənfər artıq sahilə yaxınlaşan Süleymandan və suda olan kənd cavanlarından suda batanın kim olduğunu xəbər aldı.
– İsmayılın anası Nəsibə arvaddı, – Süleyman boğuq səslə qışqırdı.
Sibir Qəzənfər:
– Yazıq arvad, əri öləndən necə havalanıbsa…
Sibir Qəzənfər Nəsibəni evə aparmalarına göstəriş verdi.
Talıbgil hələ qayıtmamışdılar… Nəsibəni daxmasında yatağa uzatmışdılar. Şəhrizad, Nübar, Xoşqədəm onun yanında idilər. Şəhrizad bu zavallı qadının halına acıyır, bugünkü hadisənin hələ bazarda olan İsmayıla evə qayıtdıqda necə təsir edəcəyini düşünürdü.
Tamamilə əldən düşən Nəsibə isə ayağa qalxa bilməsə də, buna cəld edirdi. Şəhrizad və Nübar onu güclə qaldırdılar. Handan-hana Nəsibə sakitləşib gözlərini yumdu.
Xoşqədəm Nəsibə arvadın yanında qaldı. Şəhrizad da arabir Nəsibə arvada baş çəkirdi. Axşama yaxın Talıb, İsmayıl və Hümbət bazardan geri döndülər. Aldıqları şişəklər sağlam görünürdü. Yaxşı da qiymətə almışdılar. Yol boyu xeyli deyib-gülmüşdülər…
İsmayılı gülməyə məcbur edən o idi ki, qoyun satanlara yaxınlaşdıqda Talıb uzaqdan hansı qoyunun şişək, hansının erkək olduğunu deyirdi. Hümbət isə ağızlarını açıb dişlərinə, digər yerlərinə baxmamış bunu deyə bilmirdi. İsmayıl da Hümbətə üzünü tutub, – ayə, ay Hümbət, sən gözünü açandan qoyunların içində böyümüsən, çobanlıq etmisən, amma hələ də hansı quzunun erkək, hansının da şişək olduğunu bilmirsən. Amma bəy oğlu Talıb bəy bunu uzaqdan baxmaqla edir. İndi sən mənə de görüm, sən çobansan, yoxsa çobanlığın da əldəqayırmadır?…
Hər üçü İsmayılın bu sözlərinə xeyli gülmüşdü, Hümbət də özünü sındırmayıb, – Talıb qağam hər şeyi, adamları da uzaqdan tanıyır, – demişdi.
Belə görünürdü ki, hər üçünün kefi kökdür. Amma həyətə daxil olduqda Şəhrizad və Nübarın İsmayılgilin qapısı ağzında, əli qoynunda dayandıqlarını gördülər.
Daxmalarını hər dəfə tərk edəndə xəstə anasına nə isə ola biləcəyindən daim narahat olan İsmayılın ürəyi sürətlə döyünürdü. İrəli qaçıb, – anama bir şey olub? – deyə Şəhrizad və Nübardan xəbər aldı.
Şəhrizad İsmayılın çox həyəcanlandığını görüb, – İsmayıl, narahat olma, anan sağ-salamatdır, keç içəri özün görəcəksən, – dedi.
İsmayıl içəri keçdi. Anası gözlərini yumub yataqda dinməz-söyləməz uzanmışdı. Xoşqədəm onun yanında dizlərini qucaqlayıb xəyala dalmışdı.
İsmayıl dizlərini yerə atıb, – Ana, ay ana, – deyə səsləndi.
Xoşqədəm:
– İşin yoxdur, qoy yatsın, – dedi.
– Bu nə vaxtın yatmağıdır? O heç yatırdı ki, nə oldu birdən-birə…
– İsmayıl, sakit ol, qoy sənə bir çay gətirim, iç rahatlan. Anan yorulub
yatır.
Çay gətirdikdən sonra İsmayıla dedi:
– Daha onu tək qoymaq olmaz. Sibir Qəzənfər görməsəydi indi onu
itirmişdik. Səhər yeməyini verib keçdim ki, bir az gözümün acısını alım. Yenicə gözümə yuxu getmişdi ki, gördüm yaman səs-küy gəlir həyətdən. Qaçdım həyətə. Gördüm əyin-baş, saçları – hamısı su içində onu gətiriblər. Sən demə, mən öz daxmamıza keçən kimi qaçıb Tərtərə tərəf, özünü atıb çaya. Allah eləməmiş, Sibir Qəzənfərlə Süleyman ora gec gəlsəydilər, nə olacaqdı… Allah bilir…
Xoşqədəmin dedikləri İsmayılı sarsıtdı:
– Daha onu tək qoymaram. Xoşqədəm, sən də çox əziyyət çəkirsən.
Get dincəl. Daha anamın yanından heç yana getməyəcəm.
Xoşqədəm getməyə tələsmirdi:
– Nə əziyyəti var. Mənim üçün xoşdur. Ölənəcən ona xidmət
edəcəm.
– Bu, mümkün deyil. Özünə bu qədər zülm eləmə. Get. Mən
burdayam…
Xoşqədəm israr etməsinin yersiz olduğunu görüb ayağa qalxdı. Bu vaxt Nəsibə arvadın əli onun qolundan yapışdı. Xoşqədəm diksinib, – burax, ay Nəsibə xala, şükür, ayıldın, – desə də Nəsibə onun qolunu buraxmadı.
Xoşqədəm var gücü ilə dartınıb çırpındı… Ancaq Nəsibə onun qolunu buraxmırdı ki, buraxmırdı. İsmayıl məcbur qalıb, – Xoşqədəm, qolun ağrıyacaq, otur, görək nə olur. Şükür, anam ayıldı, – dedi.
Anası gözlərini açmışdı. Xoşqədəmin biləyindən dəmir kimi yapışan qadın bu biləyi buraxmırdı. İsmayıl anasını qucaqladı: – Sənə qurban olum ay ana, niyə belə edirdin? Özünü çaya atıb məni tək-tənha qoyub hara gedirdin? Mən yanındayam. Daha səni tək qoymaram. Burax Xoşqədəmin qolunu, qoy gedib bir az dincəlsin o da…
Birdən Nəsibə arvad dikəldi. Divara zillənən gözlərindən bir cüt yaş onun yanaqlarına süzüldü:
– Daha heç yerə gedən deyil Xoşqədəm. O mənim gəlinimdir. Eşidirsən, o getsə, özümü öldürəcəm, – dedi.
Anasının ağlı başına gəlmişdi. Daha o, havalı Nəsibə deyildi. Bu İsmayılı sevindirsə də, bir qədər öncə anasının Xoşqədəm haqqında dediyi sözlər dünyanı onun başına uçururdu… Anasına başqa söz desəydi, qadının yenidən əsəbiləşib havalanmasından ehtiyat edən İsmayıl daha dinmədi.
Bu günün yorğunluğu, anası ilə bağlı gərginlik onu əldən salmışdı. Üstündə oturduğu nazik döşəkcəyə uzanıb dərin yuxuya getdi.
…İsmayıl bəy paltarında idi… Hər tərəf al-əlvan bəzədilmiş, ətraf yamyaşıl, gül çiçək idi. Gəlinlik paltarında olan Şəhrizad duvağını üzünə salmışdı. O, qızı atın tərkinə alıb Kürün sahilindəki göy çəmənliyə çapdı. Sanki bu çəmənlik onların gərdəni, evliliyin ilk gecəsinin məskəni idi… İsmayıl Şəhrizadın gözlərindən aləmə saçdığı işıqdan sanki gözləri qamaşacaqdı deyə, Şəhrizadın duvağını qaldırmamış gözlərini yumub, duvağı qaldırdı. Onların dodaqları bir-birinə toxundu. Biri o birini öpüşlərə qərq edirdi. Bir-birindən doymaq bilmirdilər. Soyundular… Şəhrizad onun idi. Dəlicəsinə sevdiyi Şəhrizad. Daha onun gözlərinə baxmaqdan qorxmurdu… İsmayıl gözlərini açdı. Dünyanın ən xoşbəxti idi. Sinəsi üstündə uzanmış sevgilisinə baxdı… Aman Allahım, bu ki Xoşqədəmdir. Nə baş verir, mən neylədim… Yuxusu ilə indi baş verənlərdən nəyin gerçək, nəyinsə sadəcə yuxu olduğunu anlaya bilməyən İsmayıl yerindən dik atıldı…
Anası yerində yox idi. Cəld əynini geyinib həyətə qaçdı. Həyət qapısının ağzında anası onu görüb, – Sənə qurban olum, ay bala, qızı qaçırt dayıngilə. Bizim toy etməyə halımız yoxdur. Mən Nəsibəni başa salaram, – dedi.
Əlacsız qalan İsmayıl Xoşqədəmin dalınca daxmaya doğru getdi…